اقتصاد۲۴- «قنات مرتبط با یکی از کاروانسراهای آهوان به فروش رفته است.» این را «هادی احمدی روئینی»، مدیر پایگاه میراث جهانی کاروانسراهای ایران، در نشست «میراث فراموششده» که به بررسی وضعیت دو کاروانسرای آهوان سمنان اختصاص داشت، میگوید. بهگفته او، هیچ نظارتی بر عملکرد مالک این دو کاروانسرا که «ستاد اجرایی فرمان امام» است و اقدام به فروش بخشهایی از این میراث ملی و جهانی کرده، وجود ندارد: «حتی در گذشته آگهی فروش این بناها در روزنامهها و سایتها منتشر شده، هدف فقط فروش است. اما چه چیزی را میخواهند بفروشند؟ بنای تاریخی که متعلق به همه مردم است؟»
«این کاروانسراها وضعیت خوبی ندارند و اصلاً در شأن ارائه جهانی نیستند. آیا وضعیت کاروانسرایی که ثبت جهانی شده، باید این باشد؟ قسمتهای زیادی در سقفها سوراخ شده و ممکن است باز هم تخریب شود. مالک آن که یک نهاد دولتی است؛ سالهاست آن را رها کرده و اگر همینطور باقی بماند، از بین میرود. این مکان تاریخی حتماً باید مرمت و نگهداری شود.» این را «محمدمهدی کلانتری»، دبیر پویش ملی نجات بناها و بافتهای تاریخی ایران، درباره وضعیت دو کاروانسرای آهوان سمنان میگوید.
«هادی احمدی روئینی»، مدیر پایگاه میراث جهانی کاروانسراهای ایران، در جواب این سؤال که چه برنامهای برای حفاظت از این دو کاروانسرا دارید، میگوید: «این مجموعه هزار سال است که همینطور باقی مانده است. اگر در این چندسال بیپولی هم همینطور باقی بماند و مرمت نشود، اتفاقی برای آن رخ نمیدهد. در حال حاضر حفاظت از کاروانسراها اولویت دولت نیست و این اولویت را مردم تعیین میکنند.»
کاروانسرای سنگی رهاشده در کویر سمنان
«کاروانسرای سنگی انوشیروانی» قدمتی بیش از هزار سال دارد و «کاروانسرای شاهعباسی آهوان» بازمانده عصر صفوی است. این دو کاروانسرا در منطقه سردسیر آهوان در ۴۲ کیلومتری خاورشهر سمنان و در مسیر «جاده تاریخی ابریشم» واقع شده و در حال حاضر در محور اصلی سمنان به دامغان (بخشی از جاده مشهد-تهران) قابلمشاهدهاند. این دو بنا که یکی سنگی و دیگری آجری است، در فاصلهای اندک از یکدیگر ساخته شدهاند؛ کاروانسرای سنگی در سمت شمال جاده و کاروانسرای آجری در سمت جنوب آن قرار دارد.
هر دو در گذشته محل استراحت و توقف کاروانها، مسافران و بازرگانان بینالمللی بودهاند. کاروانسراهای آهوان در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهلوپنجمین اجلاس کمیته «میراث جهانی یونسکو» در ریاض، بههمراه کاروانسراهای تاریخی دیگر -۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان ایران- تحت عنوان کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت شدند.
بیشتر بخوانید:آیا فیلمهای جدید قاجاری کاخ گلستان واقعا تازه کشف شدهاند؟
براساس گفتههای کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافتهای تاریخی، این دو کاروانسرا با مرمت میتوانند به چرخه زیست گردشگری بازگردند؛ بهویژه کاروانسرای آجری کاملاً امکان تبدیلشدن به مجموعه گردشگری و اقامتی دارد. او میگوید: «در حال حاضر، در نزدیک این کاروانسراها با هزینههای بالا مجتمعهای گردشگری جدیدی احداث شده و این کاروانسراهای قدیمی رها شدهاند و بودجه گردشگری صرف مجموعههای نوساز شده است.»
در مسائل دیگری هم نظارتی وجود ندارد؛ ساختمانی جلوی کاروانسرای سنگی ساخته شده که کاملاً جلوی طاق اصلی کاروانسرا قرار گرفته است. درحالیکه در سراسر جهان تلاش میشود میراث تاریخی به بهترین شکل حفظ و معرفی شود، نمای یک کاروانسرای هزارساله با یک چلوکبابی که درست جلوی آن ساخته شده، مخدوش شده است. چنین بیتوجهی به کاروانسراهایی که روزی پناهگاه کاروانهای جاده ابریشم بودند، نشانهای از فراموشی میراث تاریخی ایران است. کلانتری راهکار را در تنظیم تفاهمنامهای بین مالک این بنای تاریخی و پایگاه میراث جهانی کاروانسرای ایرانی میداند و میگوید: «باید تفاهمنامهای منعقد شود و امتیاز بهرهبرداری به پایگاه میراث جهانی کاروانسراها داده شود.» بدون برنامه بازدید و معرفی، ارتباط جامعه با میراث تاریخی قطع میشود و ثبت جهانی هم صرفاً در حد اتفاقی روی کاغذ باقی میماند.»
تخریب کاروانسرای شاهی
احمدی در تکمیل این صحبتها میگوید: «کاروانسرای سنگی یکی از خاصترین و از قدیمیترین کاروانسراهاست. این کاروانسرا، چون در دل کوهستان قرار گرفته، پناهگاهی برای خاندان حکومتی قدیمی بوده؛ یک کاروانسرای معمولی نیست، بلکه کاروانسرای شاهی بوده است.»
او درباره مالکیت کاروانسرا میگوید: «در دورهای خاندان طباطبایی متولی آنجا بودهاند و این کاروانسرا بهنوعی وقف است. از لحاظ شرعی وقف قابلمالکیت نیست و در حال حاضر هر کسی ادعای مالکیت کند، از نظر شرعی رد میشود. خاندان طباطبایی موظف بودند از درآمد این کاروانسرا برای آنجا هزینه کنند و از آن نگهداری کنند و تا زمان قاجار وضعیت مالکیت بنا به همین روال بوده است.»
طبق گفتههای احمدی، در دوره پهلوی این کاروانسرا تبدیل به پادگان نظامی میشود و بنابر دلایلی نامشخص انفجار عظیمی در آن رخ میدهد و باعث ایجاد تخریب زیادی میشود. طی سالها افرادی آن را از خاندان طباطباییها اجاره و از آن بهرهبرداری میکردند، تا اینکه کاروانسراها دیگر از رونق افتادند و رها شدند. در حال حاضر، ستاد اجرایی فرمان امام این دو کاروانسرا را مصادره کرده است. اما براساس قوانین، بناهای تاریخی و آثار ملی نمیتوانند بهصورت شخصی تملک یا معامله شوند، چون جزء اموال عمومی و ملی محسوب میشوند. این حکم در قانون حفظ آثار ملی (مصوب ۱۳۰۹) و قانون اساسنامه سازمان میراثفرهنگی (مصوب ۱۳۶۴) آمده است.
چوب حراج به یک اثر ملی
احمدی نکته مهم دیگری را هم مطرح میکند: «قنات مربوط به کاروانسرا به فروش رفته است.» واضح است که هیچ نظارتی بر مالک این کاروانسرا که ستاد اجرایی فرمان امام است و بر فروش بخشی از این اثر تاریخی که جزو میراث ملی ایران محسوب میشود، وجود ندارد. او میگوید: «حتی در گذشته در سایت دیوار و روزنامه هم آگهی چاپ کردهاند تا این مکان را بفروشند. قصد آنها فقط فروختن است. اما چه چیز را میخواهند بفروشند؟ بنای تاریخی برای عموم است.» براساس ماده ۸ قانون عتیقات مصوب ۱۳۰۹ «اگر مالک یا متصرف اثر ملی در نگهداری آن کوتاهی کند یا آن را در معرض تزلزل و خرابی قرار دهد، اداره میراثفرهنگی میتواند با اجازه وزارت فرهنگ و ارشاد خود اقدام به تعمیر و مرمت کند و مخارج آن را از مالک مطالبه کند.» احمدی با اشاره به این ماده قانونی میگوید: «برای دیگر بناهای تاریخی، مردم از طریق همین قانون، نگهداری و مرمت را مطالبه کردند و جلوی کوتاهیها را گرفتند. مالک اگر میتواند باید خودش مرمت کند، اما اگر نمیتواند و بودجهاش را ندارد، آن بنا را به بخشی از دولت واگذار کند که توانایی مرمت و نگهداری را داشته باشد.»
درباره کاروانسرای سنگی آهوان
«کاروانسرای سنگی آهوان» یکی از کهنترین کاروانسراهای منطقه است که منابع محلی و پژوهشی، ساخت آن را به دورههای پیش ازاسلام و دوره ساسانی منسوب میکنند. این بنا از سنگ و ملات ساروج ساخته شده و پلان آن تقریباً مربع است؛ چهار برج در گوشهها، دروازهای در سمت شمال و حجرههای اطراف حیاط مرکزی از ویژگیهای معماری آن هستند. این کاروانسرا در طول تاریخ مورد توجه بوده و همواره تعمیراتی روی آن برای حفظ بنا انجام میشد که گاه تغییراتی را نیز بهدنبال داشت.
بیشتر بخوانید:عکس/ وضعیت وخیم آرامگاههای حافظیه
با توجه به گزارش تصویری «محمدمهدی کلانتری»، اکنون از ساختمان این بنا فقط دیوارههای اطراف و قسمتی از دالانهای ورودی باقی مانده است و از بقیه بنا تنها تلی از سنگهای کوچک و بزرگ به چشم میخورد. این بنا نیازمند حفاظتی جدی است تا اصلیت و پایداری سازه حفظ شود. کلانتری میگوید: «فقط ثبت جهانی کافی نیست، این بنای تاریخی باید احیا و مرمت شود. سنگهای زیادی در خود کاروانسرا وجود دارد که میتوان با آنها بنا را مرمت کرد.»
«کاروانسرای آجری آهوان» از آجر پخته، ملات گچ و آهک بنا شده و نقشهای چهارایوانی دارد؛ حیاطی وسیع در میانه و حجرههایی در اطراف آن برای استراحت مسافران و بارانداز کالاها طراحی شده است. در گوشهها برجهایی برای دیدبانی و حفاظت وجود دارد و ورودی اصلی آن در ضلع شمالی واقع شده است. این بنا متعلق به دوره شاه سلیمان صفوی است. معماری بنا ساده، اما استوار است و تزئینات آجرچینی هندسی بر سردر آن، ظرافت معماری صفوی را نشان میدهد. این کاروانسرا، که در کنار همتای سنگی خود یکی از معدود «دوگانه کاروانسرایی» باقیمانده در ایران است، نشاندهنده تحول سبک معماری از سازههای خشتی و سنگی به آجر و مصالح مقاومتر در دوره صفوی است. کلانتری که در کاروانسرا حضور داشته و از بنا بازدید کرده، میگوید: «هیچ نگهبانی وجود ندارد و هر اتفاقی ممکن است بیفتد. مشاهده شده که افرادی برای اتراق با ماشین وارد این کاروانسرا میشوند. همچنین، عدهای برای حفاری غیرمجاز به آنجا رفتهاند. پای دیوارها وضعیتی فرسایشی دارد و این فرسودگیها در بلندمدت آسیب جدی به بنا میزند.»
«حمید بیناییفعال»، کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراها، معتقد است: «حتی اگر بودجه کافی برای مرمت این بناها نداریم، حداقل باید فضا را برای بازدید فراهم کنیم. این کاروانسراها ثبت جهانی شدهاند و هنگامی که یک نفر از کشورهای خارجی بخواهد برای بازدید بیاید، وجود این رهاشدگی کاروانسراها، اصلا جلوه خوبی ندارد.»
«فیروزه سالاری»، معاون سابق دفتر تدوین پروندههای ثبت جهانی، نیز دراینباره میگوید: «من بهعنوان فعال در حوزه میراث تاریخی، با دیدن این تصاویر از این دو کاروانسرای رهاشده، بسیار شرمنده شدم. ما باید دائماً با گفتن اینکه این دو کاروانسرا ثبت جهانی شدهاند و با پافشاری بر این مسئله، توجه مسئولین را به این بناها جلب کنیم. همچنین، باید از طریق اطلاعرسانی و آموزش، ارزش واقعی این آثار تاریخی را برای همه مردم آشکار کنیم.»