اقتصاد۲۴- محمد آیتی: هوای پاک، حق طبیعی هر فرد است، نه امتیازی انتخابی. این حق، در چرخه زندگی انسان، اهمیتی دوچندان یافته است، بهویژه برای کسانی که دستگاههای بدنیشان هنوز در مرحله رشد و تکامل قرار دارند یا به دلایل فیزیولوژیکی، حساسیت بیشتری در برابر تهدیدهای محیطی دارند.
کودکان، سالمندان، بیماران تنفسی و قلبی، زنان باردار و افراد دچار بیماریهای مزمن، در معرض خطر جدیتری از سوی ذرات معلق، گازهای سمی و ترکیبات شیمیایی هستند که روزبهروز به هوای شهرها میپیوندند.
آمارهای اخیر سازمان جهانی بهداشت نشان میدهد که بیش از ۹۳ درصد کودکان زیر پنج سال در جهان، در معرض غلظتهای خطرناکی از ذرات ریز معلق (PM۲.۵) قرار دارند.
چرا کودکان از آلودگی هوا بیشتر آسیب میبینند؟
کودکان به دلیل ویژگیهای ذاتی رشدی و فیزیولوژیکی، در معرض آسیب شدیدتری از سوی آلایندههای هوا قرار دارند. نرخ تنفس آنها نسبت به وزن بدن، بهطور متوسط ۵۰ درصد بیشتر از بزرگسالان است و این امر باعث میشود در هر دقیقه حجم بیشتری از هوای ناخالص را جذب کنند. دیواره ریههایشان نازکتر و عروق خونی در بافت ریوی فشردهتر است، شرایطی که عبور ذرات ریز و ترکیبات سمی به جریان خون را تسهیل میکند.
سیستم ایمنی کودکان هنوز به بلوغ کامل نرسیده و پاسخهای التهابی آنها در برابر تحریکهای محیطی، هم کندتر است و هم گاهی اغراقآمیز، که این دو ویژگی، خطر بروز آسم، برونشیت مکرر و کاهش دائمی ظرفیت ریه را افزایش میدهد.
همچنین، مغز در سالهای اولیه زندگی در حال شکلگیری سیناپسها است و مواجهه با فلزات سنگین مانند سرب و جیوه که اغلب به ذرات معلق متصل هستند، میتواند روند یادگیری، تمرکز و رشد شناختی را بهطور غیرقابل جبرانی تحت تأثیر قرار دهد.
بیماریهای ناشی از آلودگی هوا
آلودگی هوا، هیچگاه تهدیدی انتزاعی نیست، بلکه مسیری ملموس و مستند دارد که از راههای شهر آغاز شده و در ریهها، قلبها و مغزهای انسان پایان مییابد. تأثیرات آن، بسته به نوع آلاینده، مدت مواجهه و ویژگیهای فردی، در قالب بیماریهای حاد یا مزمن خود را نشان میدهد. در ادامه، مهمترین بیماریهای ناشی از این پدیده، همراه با تبیین مکانیسم و گروههای پرخطر، ارائه میشود:
• آسم و تشدید علائم آسمی
آلایندههایی مانند ازن، ذرات ریز و دیاکسید نیتروژن، التهاب راههای هوایی را تشدید میکنند و واکنشهای هیستامینی را فعال میسازند. کودکان شهرنشین، بهویژه آنهایی که در فاصله کمتر از ۳۰۰ متری بزرگراهها ساکن هستند، ۴۰ درصد بیشتر در معرض تشخیص اولیه آسم قرار دارند.
• بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)
این بیماری، دیگر مختص کسانی نیست که سابقه سیگار کشیدن دارند، مواجهه بلندمدت با دود سوختهای فسیلی در فضای باز یا داخل خانه (بهویژه در روستاهایی با گرمایش سنتی) میتواند بهتنهایی منجر به کاهش مداوم عملکرد ریه شود؛ در ایران، سهم آلودگی هوا در بروز COPD در زنان غیرسیگاری روستایی، از مرز ۲۵ درصد فراتر رفته است.
• بیماریهای قلبی - عروقی
ذرات PM۲.۵، با ورود به جریان خون، استرس اکسیداتیو را القا کرده و تجمع پلاک در دیواره شریانها را تسریع میکنند. این فرآیند، خطر سکته مغزی و سکته قلبی را در سالمندان و افراد دیابتی بهطور قابل توجهی افزایش میدهد. مطالعات بر روی شهر تهران نشان داده که در روزهایی با شاخص کیفیت هوا بالاتر از ۱۵۰، میزان مراجعات قلبی به بیمارستانها بهطور میانگین ۱۸ درصد بیشتر است.
• اختلالات عصبی - رشدی در کودکان
ذرات فلزی مانند سرب و منگنز، پس از عبور از سد خونی - مغزی، بر تقسیم سلولهای عصبی تأثیر میگذارند. کاهش ضریب هوشی، اختلال بیشفعالی و نقص توجه، و تأخیر در رشد زبانی، ارتباط معناداری با مواجهه دوران جنینی و نوزادی با سطوح بالای آلایندهها دارند.
• عفونتهای تنفسی پایین (مانند ذاتالریه)
در کودکان زیر پنج سال، آلودگی هوا مناعتشان را در برابر عوامل ویروسی و باکتریایی تضعیف میکند. نتیجه این ضعف، افزایش شیوع ذاتالریه، برونشیولیت و التهاب گلو است. این بیماریها، هر ساله بیش از ۲۰ هزار مورد بستری را در بیمارستانهای کشور رقم میزنند که بخش قابل توجهی از آنها با بهبود کیفیت هوا قابل پیشگیری است.
• کاهش وزن هنگام تولد و زودرسی
زنان بارداری که در ماههای دوم و سوم بارداری در معرض غلظت بالای ذرات معلق قرار میگیرند، احتمال بیشتری برای زایمان نوزادان کموزن یا زودرس دارند. این نوزادان، نهتنها در ماههای اول زندگی در معرض عفونتهای شدید هستند، بلکه در بزرگسالی، احتمال ابتلا به فشار خون و دیابت نوع دو را بیشتر دارند.
• سرطان ریه در غیرسیگاریها
سازمان جهانی بهداشت، دیاکسید نیتروژن و بنزن را بهعنوان عوامل سرطانزای گروه یک شناسایی کرده است. جمعیت غیرسیگاری ایران، بهویژه در شهرهای صنعتی، سهم فزایندهای از موارد جدید سرطان ریه را به خود اختصاص میدهد. این روند، هشداری جدی برای بازنگری در استانداردهای انتشار صنایع حساس است.
تاثیر آلودگی بر زنان باردار
در میان گروههای آسیبپذیر، زنان باردار جایگاه ویژهای دارند، زیرا آلودگی هوا نهتنها سلامت جسمی و روانی مادر را تحت تأثیر قرار میدهد، بلکه از طریق جفت، بهطور مستقیم به جنین نیز آسیب میرساند.
ذرات ریز معلق، بهویژه PM۲.۵، قادرند از سد جفتی عبور کرده و در جریان خون جنین تجمع یابند. این فرآیند با اختلال در تأمین اکسیژن و مواد مغذی، رشد غیرطبیعی بافتهای عصبی و عروقی را بهدنبال دارد. مطالعات انجامشده در مراکز تحقیقاتی ایران نشان دادهاند که مواجهه طولانیمدت با سطوح بالای دیاکسید نیتروژن و منوکسید کربن در سهماهه آخر بارداری، احتمال زایمان زودرس را تا ۲۸ درصد افزایش میدهد.
همچنین شواهد قوی وجود دارد مبنی بر ارتباط میان غلظتهای بالای آلایندهها و کاهش وزن هنگام تولد، نارسایی رشد داخل رحمی و حتی افزایش خطر اختلالات رفتاری در سالهای اولیه کودکی. این تأثیرات، فراتر از بعد فردی است و بهعنوان باری اجتماعی و اقتصادی، سیستمهای سلامت را در آینده با چالشهای پیچیدهتری روبهرو میسازد.
تاثیر آلودگی بر سالمندان
سالمندان، به دلیل کاهش طبیعی عملکرد دستگاههای تنفسی و قلبی - عروقی، در معرض خطر ویژهای از سوی آلایندههای هوا قرار دارند؛ ظرفیت ریه با پیشرونده سن کاهش مییابد، عضلات تنفسی ضعیفتر میشوند و توانایی بدن در پاسخ به استرس اکسیداتیو بهمراتب محدودتر است.
در این گروه، قرارگیری کوتاهمدت در معرض غلظتهای نسبتاً پایین از ذرات ریز (PM۲.۵) یا دیاکسید نیتروژن (NO₂) میتواند باعث تشدید ناگهانی بیماریهای مزمن مانند نارسایی قلبی، آریتمی یا بیماری انسدادی مزمن ریه شود.
آمارهای مراکز بهداشتی در ایران نشان میدهد که در روزهای با شاخص کیفیت هوای ناسالم، میزان پذیرش سالمندان در بخشهای مراقبتهای ویژه بهطور میانگین ۱۸ درصد افزایش مییابد، رقمی که تنها بخشی از بار پنهان این بحران محیطزیستی را منعکس میکند.
در کنار این پیامدهای جسمی، مطالعات روانپزشکی نیز ارتباطی معنادار میان هوای آلوده و تشدید علائم دمانس، اضطراب و کاهش شناخت در سالمندان یافتهاند. به همین دلیل، حمایت از این گروه نیازمند رویکردی فراتر از توصیههای عمومی است: برنامهریزی هوشمند برای دسترسی به فضاهای داخلی با کیفیت هوا مطمئن، استفاده از دستگاههای پایش خانگی و آگاهیرسانی هدفمند به مراکز مراقبت از سالمندان، اجزایی اجتنابناپذیر از یک سیاست جامع سلامت در برابر آلودگی هوا محسوب میشوند.
راهکارهای محافظت از کودکان
• کاهش فعالیتهای خارج از خانه در ساعات اوج آلودگی معمولاً قبل از ظهر در روزهای سرد
• استفاده از ماسکهای استاندارد N۹۵ یا FFP۲ برای کودکان بالای شش سال در شرایط بحرانی آلودگی، با رعایت اندازه مناسب و نظارت مستمر
• جلوگیری از باز کردن پنجرهها در روزهای پرآلایندگی و استفاده از سیستم تهویه مطبوع با فیلترهای فعال
• تقویت سیستم ایمنی از طریق رژیم غذایی غنی از آنتیاکسیدانها مانند میوههای رنگارنگ، سبزیجات برگدار و گردو بدون اغراق در مکملهای دارویی
• انجام معاینات تنفسی دورهای برای کودکان با سابقه خانوادگی آسم یا آلرژی، حتی در صورت عدم بروز علائم واضح
• آموزش ساده و کاربردی به کودکان درباره علائم هشداردهنده مانند سرفه مداوم، خستگی غیرعادی یا تنگی نفس و راههای درخواست کمک
• هماهنگی با مدارس برای اجرای پروتکلهای هوشمند آلودگی، از جمله لغو درس ورزش در هوای ناسالم و جایگزینی با فعالیتهای درونساختمانی
• پرهیز از استفاده از دستگاههای گرمایشی نامناسب در داخل خانه مانند بخاریهای نفتی یا چوبی که آلایندههای ثانویه تولید میکنند
تغذیه مناسب برای کاهش اثرات آلودگی
تغذیه هوشمندانه میتواند بهعنوان سپری زیستی در برابر اثرات مخرب آلودگی هوا عمل کند. مواد غذایی غنی از آنتیاکسیدانهای طبیعی توانایی خنثیسازی رادیکالهای آزاد حاصل از تماس با آلایندهها را افزایش میدهند.
• مصرف روزانه سبزیجات برگدار تیره مانند اسفناج و کلم پیچ
• دریافت منابع غنی از ویتامین C مانند فلفل دلمهای قرمز، گلابی و گریپفروت
• استفاده از ترکیبات ضدالتهابی گیاهی از جمله زردچوبه و زنجبیل تازه
• افزایش مصرف غذاهای سرشار از فیتواستروژن مثل بادام زمینی و عدس
• دریافت چربیهای سالم از طریق ماهیهای چرب آب سرد و دانه کتان
• مصرف آنتیاکسیدانهای قوی در گیاهانی مانند گوجهچرخشده با روغن زیتون
• تأمین روزانه فیبر محلول از طریق سبوس جو دوسر و میوههایی مانند سیب با پوست
• نوشیدن آب کافی و گیاهان دارویی دارای خاصیت مخاطکاهنده مانند بابونه