اقتصاد۲۴- روزهای اول پاییز تا همین چندروز پیش، ایرانیها امیدشان را از آسمان پس گرفته بودند؛ پاییز گرم و آلودگی در سراسر ایران، آنقدر پررنگ بود که حتی وقتی میانه آبانماه، بعضی کارشناسان هواشناسی گفتند زمستان پربارشی در راه است و هنوز میشود امید داشت که کمی تعداد روزهای خشک ایران کم شود، باز هم کسی چندان باور نکرد.
پیشبینیها، اما حتی زودتر از موعد، درست از آب درآمدند و چندروز مانده به شروع زمستان، ایران را برف و باران برداشت. حالا بیشتر استانها و شهرهای ایران درگیر سامانهای پربارش شدهاند که گفته میشود قرار است تا ۱۰ روز آینده با ورود سامانههای دیگر تشدید شوند و اینطور که پیداست، فعلاً آسمان با سرزمین ایران آشتی کرده. شرکت مدیریت منابع آب ایران هشدار داده که یک موج بارشی قدرتمند در دو روز آینده، استانهای نیمه جنوبی و شرقی کشور را در برمیگیرد و پس از وقفهای حدوداً یکهفته تا ۱۰ روزه شاهد ورود یک موج شمالی و سرد به کشور خواهیم بود که اینبار نیمه غربی و شمالی کشور را تحتتاثیر خود قرار خواهد داد.
تا اینجا سیل، چهار کشته و یک مفقودی هم داشته است؛ دو کودک ۹ ساله در استانهای فارس و هرمزگان، یک مرد در مسجد سلیمان خوزستان و یک امدادگر هلالاحمر در جهرم فارس جان خود را از دست دادهاند. در تعداد زیادی از شهرها، ادارات، مدارس و دانشگاهها تعطیل یا غیرحضوری شدهاند و به مردم توصیه شده که در مصرف گاز صرفهجویی کنند.
در استان تهران هم غیر از شهر تهران، بقیه شهرهای شمالی روی باران و برف را دیدهاند و با ورود سامانه بارشی پرفشار و قدرتمند، ارتفاعات البرز سفیدپوش شده است. تصویری جدید از قله دماوند در فراز آسمان منتشر شده که پوشیده از برف و در میان ابرهاست. قله دماوند معمولاً بخش زیادی از سال پوشیده از برف است، اما امسال بهدلیل کمبود بارش برف و باران در سراسر کشور، در مقاطعی بدون برف دیده شد که بازتاب گستردهای داشت.
هشدارهای سازمان هواشناسی درباره سیل، آبگرفتگی معابر و یخبندان در شهرها، بهویژه شهرهای جنوبی، از هفته پیش شروع شدند، اما باز هم مثل همیشه، غافلگیری زودتر از برنامهریزی از راه رسید و حالا تعداد زیادی از شهرها و روستاها با سیل روبهرو شدهاند. بیشترین باران در استانهای جنوبی مثل هرمزگان، فارس، کرمان و بوشهر باریده، بهطوریکه جزیره خارگ در استان بوشهر، پربارشترین نقطه کشور در ۲۴ ساعت منتهی به روز جمعه شده است. بخشدار خارگ گفته است که این جزیره با ثبت ۱۳۷/۹ میلیمتر بارندگی، پربارشترین نقطه کشور شده است، اما این بارشها هیچگونه خسارت یا مشکلی در پی نداشته است.
غافلگیری در قشم
سیل، اما خسارتهایش را در دیگرشهرها بهبار آورده است؛ تا لحظه تنظیم این گزارش، دو روستای طولا و کامل آباد در قشم و شهر فاریاب در استان کرمان تخلیه شدهاند. در دو روز گذشته، در بیشتر روستاهای قشم باران شدید باریده و شکستن سد خاکی در روستای «طولا» این جزیره، موجب تخلیه آن شده است.
بیشتر بخوانید:رکورد بارش در این منطقه کشور ثبت شد
به گفته حسین امیر تیموری، فرماندار قشم، چهار سالن در کنار روستای طولا و شهر قشم برای اسکان اضطراری شهروندان آماده شده و ۲۰ نفر از شهروندان قشم هم در این بارندگی مصدوم و بهصورت سرپایی درمان شدهاند. قطعی برق و اختلال در خطوط تلفن همراه، یکی دیگر از مشکلات پیشآمده در جزیره قشم است، بهطوریکه یکی از دکلهای پست ۶۳ کیلووات فشار قوی که برق شهر قشم را پشتیبانی میکرد، شکسته و از رده خارج شده است.
همه اینها در حالی در جزیره قشم اتفاق افتاده که فصل گردشگرپذیری در این جزیره و روستاهایش شروع شده و تعداد زیادی از مسافران، سفرشان را لغو کردهاند.
محمود که صاحب یک اقامتگاه در قشم است به «هممیهن» میگوید، مسافرانی که با پرداخت بیعانه، از اقامتگاه او اتاق رزرو کرده بودند، از سفر منصرف شدهاند و همه منتظر ماندهاند که ببینند در روزهای آینده چه میشود: «در این چندروز ساعات زیادی در بعضی روستاها برق نداشتیم و تهیه مایحتاج زندگی سخت شده. مردم اینجا به چنین بارشها و آبوهوایی عادت ندارند و کمبود امکانات زیرساختی برای رفتوآمد و ملزومات زندگی، کار را سخت کرده است. ازطرفدیگر شنیدهایم که توفان و بارشها ادامه خواهد داشت و همه برنامههایمان بهتعویق افتاده است. مسافران مدام از ما میپرسند که چه زمانی میتوانند به جزیره سفر کنند و اینها همه درحالی است که ارتباط گرفتنشان با ما بهدلیل قطعی برق و اختلال خط تلفن همراه خیلی سخت شده است.»
عالیه، یکی از ساکنان روستای کامل آباد قشم هم به «هممیهن» میگوید بیشتر خانههای این روستا بهدلیل ورود آب از سد خاکی، دچار خسارت زیاد شده و مردم مجبور شدهاند پس از دستور تخلیه روستا، به خانههای روستاهای اطراف بروند که آنها هم البته اوضاع خوبی ندارند.
تحلیل بارش کمسابقه در ایران
در روزهای گذشته، تحلیلهای مختلفی درباره بارشهای اخیر منتشرشده که مهمترین آنها تحلیل مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور درباره رخداد بارشی کمسابقه در غرب و جنوب ایران در بازه ۱۶ تا ۲۶ آذرماه است. این مرکز، رخدادهای بارشی قابل توجه اخیر را از نظر شدت، گستره و تمرکز زمانی در غرب ایران و شرق کشور عراق و جنوب ایران واجد ویژگیهای سامانههای بارشی کمسابقه دانسته است: «در هفته گذشته در نوار غربی ایران شاهد شدت بارش کمسابقه بودیم و در شرق کشورعراق بارشها شدت بیسابقهای داشت، بهگونهایکه در تعداد قابلتوجهی از ایستگاههای کشور عراق، بارش بیش از ۲۰۰ میلیمتر و در برخی بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر را رقم زد.»
دادههای استخراجشده از ایستگاههای سینوپتیک سازمان هواشناسی کشور و ایستگاههای بارانسنجی مبنا وابسته به وزارت نیرو، نشاندهنده ثبت بیشینه بارش رکوردی ۲۴ ساعته در روزهای ۲۴ و ۲۵ آذرماه در استانهای جنوبی ازجمله هرمزگان، فارس، کرمان و بوشهر هستند.
در استان هرمزگان، ایستگاههای رودان، خنسرخ، مهرگان، جهرم، حاجیآباد و گچین، بارشهایی در محدوده ۱۳۴ تا ۱۴۲ میلیمتر را طی یک شبانهروز ثبت کردهاند. این مقادیر در مقایسه با میانگینهای بلندمدت منطقه، نشانگر وقوع بارشی با شدت بالا در مدتزمانی کوتاه است که در مناطقی به روانابهای سطحی، آبگرفتگی و اختلال در زیرساختهای محلی منجر شده است.
نقشه تجمعی بارش کشور در این بازه زمانی نشان میدهد که بیشترین بارشها در نوار جنوبی کشور بهویژه در جنوب و جنوب غرب متمرکز بودهاند. مناطقی از استانهای هرمزگان، فارس و بوشهر در طبقات بالای بارش (۷۰ تا بیش از ۱۰۰ میلیمتر) قرار گرفتهاند. این تمرکز مکانی، همراه با همزمانی رخداد در چندین ایستگاه، نشاندهنده فعالیت یک سامانه بارشی همپیوند و گسترده است.
در این گزارش آمده است: «رخدادهای اخیر از منظر اقلیمی نیز قابل توجه است. وقوع چنین بارشهایی در ماه آذر، پس از دوره طولانی خشکسالی میتواند نشانهای از تغییرات در الگوهای گردش جو باشد که ترکیبی از تقویت سامانه مدیترانهای و تأثیر نوسانات دورپیوندی نظیر MJO است.»
صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی پیشبینی و مدیریتبحران مخاطرات وضع هوا، در گفتوگو با «هممیهن» میگوید که از روز جمعه بارشها در اغلب مناطق کشور به پایان رسید و فقط استانهای شرقی از روز شنبه شاهد بارندگی خواهند بود. به گفته او، بخش عمده این بارشها بهصورت برف و در مناطق جنوبی بهصورت باران است و سامانه بارشی فعلی نیز در حال خروج از کشور است: «از هفته آینده، بارشهای پراکندهای وجود دارد و موج دیگری نداریم. برای وضعیت ششهفته آینده نیز بهصورتکلی پیشبینیهایی وجود دارد. بعد از هفته پیشرو که در آن بارشها کاهش مییابد، پدیده عمده کاهش دماست که از روز جمعه تا روز دوشنبه آینده، بهویژه در استانهای شمالی رخ میدهد. بیشترین کاهش دما نیز در روز یکشنبه اتفاق میافتد.»
سامانه بارشی اخیر روز جمعه استانهای اصفهان، ارتفاعات و دامنههای زاگرس مرکزی و جنوبی، خراسانهای شمالی، رضوی، جنوبی، فارس و کرمان را تحتتاثیر قرار داد و حالا رئیس مرکز ملی پیشبینی و مدیریتبحران مخاطرات هوا توضیح میدهد که بعد از کاهش دمایی که برای هفته آینده پیشبینی شده است، احتمال ورود یک سامانه بارشی وجود دارد: «بعد از هفتهای که شاهد کاهش دما خواهیم بود، عمدتاً باید منتظر یک سامانه بارشی باشیم، اما بهصورت قطعی درباره زمان ورود این سامانه فعلاً نمیتوان پیشبینی انجام داد.».
اما چرا در شهر تهران فقط ابرها میآیند و باران نمیبارد؟ احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به این سوال گفته است که نبودِ «دینامیک صعود» و پارامترهایی مثل ضخامت و ساختار دمایی مناسب، باعثشده تا ابرهای یکهفته اخیرِ پایتخت، فقط آسمان را تیره کنند و آبی نداشته باشند.
به گفته او، ابرهای آسمان تهران در یکهفته گذشته فاقد پارامترهای ذاتی بارندگی بودند، همچنین دینامیک بارش نیز مانع از باران شده است: «بنا نیست از هر ابری باران ببارد؛ پارامترهایی نظیر ضخامت ابر، رطوبت، ساختار میکروفیزیک و ساختار دما در میزان بارندگی یک توده ابری موثر است. علاوه بر مشخصات ذاتی ابر، سامانهی هواشناسی از منظر دینامیکی نیز باید مهیای بارش باشد، یعنی ساختاری که ابر را وادار به صعود در جو میکند و زمینه بارندگی را فراهم میکند.»
بیشتر بخوانید:دستور تخلیه اضطراری قشم
او در پاسخ به اینکه آیا ممکن است، تلاش بشری مانع از بارندگی ابرها در تهران شود، گفته است که هیچ مستند علمیای دراینزمینه نداریم و بهنظر میرسد، این ادعاها بیشتر نوعی از توهم توطئه باشد. ابرهای آسمان تهران در یک هفته گذشته فاقد پارامترهای ذاتی بارندگی بودند، همچنین دینامیک بارش نیز مانع از بارش شده است.
فاصله طولانی تا شرایط پایدار آبی
بارشهای اخیر تقریباً در هیچ نقطهای به بارش نرمالی مورد انتظار در اینروزها نرسیده است؛ بهصورت مشخص در این فصل در تهران باید حدود ۸۰ میلیمتر بارندگی داشته باشیم، اما از ابتدای مهرماه و همزمان با آغاز سال آبی تا امروز میزان این بارندگیها در این استان به حدود ۱۵ میلیمتر رسیده است. باید در نظر داشته باشیم که ما هنوز تا رسیدن به نقطهای پایدار از نظر بارشها فاصله زیادی داریم.
علاوه بر این، آخرین گزارش تجمعی سدهای کشور که مربوط به ۲۰ آذرماه است، نشان میدهد همچنان همه سدها خالی است؛ این واقعیت میدانی این روزهاست. این روند نشان میدهد که در کوتاهمدت نمیتوان کار ویژهای انجام داد؛ چون زمانی میتوان انتظار چنین اقداماتی را داشت که تغییری در رفتارهای ما ایجاد شده باشد، اما همچنان تغییری در نظام حکمرانی، بهرهبرداری و سرمایهگذاریها در حوزه آب صورت نگرفته است.
اما آیا امکان ذخیرهسازی بارشها وجود دارد؟ طبق مطالعات ناسا، پیشبینی میشود که ایران تا سال ۲۰۷۰ شاهد افزایش شدید بارشها در نوار جنوبی و بهصورت مشخص در منطقه مکران و قسمتهایی از هرمزگان خواهد بود. این دورنما نشان میدهد، هرچه بهسمت شمال و شمالشرق حرکت کنیم، شرایط خشکسالی تشدید و براساس شاخصهای مختلف، سالی یکدرصد به اراضی دچار خشکسالی کشور اضافه میشود؛ بههمیندلیل باید همزمان اقداماتی را برای سازگاری با این شرایط اقلیمی در شمال و برنامههایی برای استفاده از بارشهای جنوب کشور پیگیری کنیم. طبق پیشبینی ناسا، ویژگی بارشهای جنوب کشور غیرخطی و مقطعی خواهد بود؛ یعنی این مناطق در بازهای با بارشهای شدید و در یک دوره زمانی با خشکی روبهرو میشوند.
برای مثال در بارشهای اخیر جنوب کشور، در کمتر از ۲۴ ساعت حدود ۱۱۰ میلیمتر باران در کیش باریده است. علاوه بر این، شاهد وضعیتی مشابه در سیستانوبلوچستان و جنوب دشتیاری هستیم که سالیانه ۲/۵ تا ۴ میلیارد مترمکعب رواناب سطحی، اما مقطعی در آن وجود دارد، اما اگر برنامهای برای آن نداشته باشیم، نهتنها از مواهب آن استفاده نخواهیم کرد، بلکه باعث تخریبهای زیادی خواهد شد. سازگاری با این شرایط نیز الزاماً از جنس سدسازی نیست، بلکه با اقداماتی آسانتر و کمهزینهتر و مداخلات محیطزیستی کمتر باید آن را انجام دهیم.
نظام سدسازی متعلق به شرایطی است که پراکنش بارندگیها بهصورت خطی و ممتد باشد، اما وقتی الگوی بارندگیها بهشکل پراکنش غیرخطی تغییر پیدا میکند، سدسازی دیگر پاسخگو نیست و باید بهسمت استفاده از ظرفیت عوارض طبیعی و فروچالهها برویم؛ برای مثال در منطقه مکران که این روند در آن تشدید خواهد شد، عوارض طبیعی گستردهای مانند باهوکلات داریم که ظرفیتهای طبیعی زیادی برای استفاده از این روانابها در اختیار بهرهبردار قرار میدهد.
ما در پهنههای بکر مانند هرمزگان و مکران دیگر اجازه اشتباهات سایر نقاط پهنه سرزمینی را نداریم. اگر روانابی را بهسمت فروچاله هدایت کردیم، باید حقابههای محیطزیستی و دشتهای پاییندست را هم لحاظ کنیم؛ اقدامی که تا امروز صورت نگرفته و با اهریمن فرونشست روبهرو هستیم، وضعیتی که بهشدت نسبت به خشکسالی وخیمتر است. درمجموع باید سلسلهاقداماتی انجام دهیم که ما را بهسمت پایداری بیشتر حرکت دهد.
نکته بسیار مهم این است که دولت در این شرایط منابع مالی کافی برای اصلاح این وضعیت ندارد و بههمیندلیل باید به بخش خصوصی سپرده شود؛ بههمیندلیل باید از مشوقهایی برای ترغیب بخش خصوصی استفاده شود تا علاوه بر حضور در این حوزه، به حفظ پایداری سرزمینی نیز کمک شود. در فدراسیون صنعت آب، طرحی برای ایجاد یک سازمان تنظیم مقررات (رگولاتوری) است که بهصورت همزمان، هم از منافع سرزمینی صیانت میکند، هم به سرمایهگذاری بخش خصوصی کمک میکند.