سابقه ایجاد مناطق آزاد تجاری در کشورمان به جنگ جهانی دوم بر می‌گردد. در ایران به موجب برنامه اول اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سه منطقه به نام‌های قشم، چابهار و کیش به عنوان مناطق آزاد تجاری - صنعتی در نظر گرفته شدند که به سبب عدم مکان یابی صحیح، تا امروز اجرای برنامه‌های مناطق آزاد به درستی صورت نگرفته است.
مناطق آزاد از ابتدا به عنوان راهکاری برای توسعه کشور‌ها در قالب استراتژی هایی، چون توسعه صادرات به عنوان راهبرد جایگزینی واردات و استراتژی استفاده از اصل مزیت‌های نسبی و راهبرد به کارگیری تجارت خارجی به عنوان عامل محرکه توسعه اقتصاد در نظر گرفته شدند. در واقع می‌توان گفت استراتژی توسعه صادرات به جای واردات از اهداف مهم و اصلی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی محسوب می‌شود.
اهداف خاص در مناطق ویژه اقتصادی خاص
حسام محمدی کارشناس اقتصادی و پژوهشگر حوزه مناطق آزاد درباره تفاوت‌های امتیازات در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی تصریح کرد: شورای عالی مناطق آزاد خود متولی امور این مناطق بوده و امتیازات ویژه‌ای دارد. طبق ماده ۶۵ قانون احکام دائمی برنامه توسعه تمام وظایف، اختیارات و مسئولیت‌ها در محدوده مناطق آزاد به همین نهاد تفویض می‌شود. مناطق ویژه اقتصادی فقط در اموری که می‌خواهند مجوز بهره‌برداری بدهند مانند یک اداره صنعت و معدن می‌تواند به عنوان مثال زمینی را واگذار کنند، ولی در مناطق آزاد این امتیاز گستردگی ویژه‌ای دارد.
او گفت: در خصوص اشتغال و نیروی انسانی هم مناطق آزاد مزایایی دارد. در ماده ۱۶ قانون مناطق ویژه اقتصادی ذکر شده که مقررات اشتغال نیروی انسانی و روابط تامین اجتماعی در منطقه ویژه اقتصادی و مناطق آزاد مشابه یکدیگر است. در مناطق آزاد می‌توان کالای مسافری را به فروش رساند، ولی در منطقه ویژه اقتصادی این امکان وجود ندارد. همچنین مناطق آزاد امتیازات ارزی دارند که مناطق ویژه آن را در اختیار ندارند.
بیشتربخوانید:نخستین تفاهم نامه سازمان منطقه آزاد کیش با بخش غیردولتی
این کارشناس اقتصادی درباره معافیت مالیاتی در این مناطق هم گفت: در مناطق آزاد معافیت‌های مالیاتی بیشتری وجود دارد، این مناطق تفاوت‌های ماهیتی هم با یکدیگر دارند.
محمدی افزود: منطقه ویژه اقتصادی معمولا هدف خاصی را دنبال می‌کند. به عنوان مثال منطقه عسلویه در حوزه نفت و پتروشیمی و منطقه ویژه اقتصادی شهید رجایی در حوزه فعالیت‌های بندری و لجستیکی فعالیت می‌کنند. مناطق آزاد تجاری اقتصادی هستند و محدودیتی ندارند. حتی در نتایج اقتصادی که به تازگی ایجاد شده، برخی به صورت عام تعریف می‌شوند، برای مناطق ویژه اقتصادی موفق غالباً اهداف و فعالیت‌های معینی تعریف شده است.
این پژوهشگر حوزه مناطق آزاد تصریح کرد: میانگین وسعت مناطق آزاد در کشور ما بیش از ۸۰ هزار هکتار است. ولی مناطق ویژه اقتصادی غالباً شبیه به شهرک‌های صنعتی هستند و میانگین وسعتشان کمتر از ۵ هزار هکتار است. از لحاظ موقعیت مکانی، مناطق آزاد غالبا در مرز قرار دارند البته به جز فرودگاه امام و فرودگاه پیام کرج که جزء موارد استثنا هستند و به نوعی مرز هوایی تلقی می‌شوند، اما مناطق ویژه هیچ محدودیتی ندارند و هم در مرز‌ها و هم در سرزمین اصلی قرار دارند و البته تعداد محدودی از آن‌ها در مرز هستند.
او ادامه داد: مناطق آزاد شامل مناطق مسکونی شهری و روستایی می‌شوند که این مورد یکی از اشکالات جدی مناطق آزاد کشور ماست مناطقی همچون چابهار کیش و قشم همچنین خرمشهر و آبادان و اروند. تمام مناطق ویژه اقتصادی غالباً مانند شهرک‌های صنعتی و خالی از سکنه است.
محمدی تصریح کرد: تعداد مناطق آزاد کم است در حال حاضر ۹ منطقه آزاد در کشور داریم که هفت منطقه فعال هستند. البته لوایحی هم در مجلس برای افزایش مناطق آزاد در کشور وجود دارد، ولی تعداد مناطق ویژه اقتصادی بیشتر بوده و حدود ۶۷ منطقه ویژه اقتصادی در کشور تصویب شده، اما فقط ۳۰ منطقه فعال شده اند.
او ادامه داد: متولی شورای عالی مناطق آزاد، دولت است و شخص رئیس جمهور و هیئت وزیران، هیئت مدیره منطقه آزاد را تعیین می‌کند، ولی در مناطق ویژه اقتصادی غالباً بخش خصوصی و شرکت‌های دولتی تخصصی، متولی هستند به عنوان مثال شرکت‌های دولتی شهرک‌های صنعتی و شرکت ملی نفت که مربوط به منطقه ویژه اقتصادی عسلویه است، به عنوان متولی در این مناطق محسوب می‌شوند.