اقتصاد۲۴- ۲۰ سال از دوران امارت اسلامی طالبان در افغانستان گذشته است. شاید بسیاری از مردم منطقه و جوان‌های افغان خاطره‌ای از حکومت طالب در افغانستان نداشته باشند و همین حافظه ضعیف تاریخی دستاویزی برای قدرت‌های جهان شده که دو دهه بعد منافع استراتژیک خود را در دوستی با موجودیتی تعریف کنند که یک زمان شر مطلق بود.
دشمنی با طالبان یک زمان تنها نقطه مشترک ایران و آمریکا در منطقه بود. مقامات ایران و آمریکا همکاری‌های ایران و آمریکا در مبارزه با طالبان در سال ۲۰۰۱ را تایید کرده‌اند. برخی منبع آمریکایی می‌گفتند زمانی سردار قاسم سلیمانی نقشه‌های موقعیت طالبان را به آمریکا داده است. چنانچه کراکر سفیر پیشین آمریکا در عراق روایت می‌کند که سردار سلمیانی نقشه‌ای حاوی آرایش و محل استقرار نیرو‌های طالبان را به کراکر نشان می‌دهد و کراکر می‌پرسد که آیا می‌تواند از این اطلاعات یادداشت بردارد و سردار سلمیانی می‌گوید می‌توانی نقشه را با خودت ببری.
حسین موسویان رئیس کمیته روابط خارجی شورای عالی امنیت ملی ایران گفته این همکاری تحت عنوان منافع مشترک ایران و آمریکا عملیاتی شد و ایران و آمریکا هر دو البته با اهدافی متفاوت یک منفعت مشترک در مورد ساقط کردن حکومت طالبان داشتند.
ارتباط ایران و طالبان از دوره‌ای به بعد البته تغییر کرد و به سمت دوستی پیش رفت؛ دوستی ایران و طالبان زمانی علنی شد که ایران از فرصت مذاکرات دوجانبه طالبان و آمریکا در دوحه برای دعوت آشکار از اعضای طالبان استفاده کرد. پیش از برگزاری نشست علنی با رهبران طالبان در تهران، شایعاتی درباره رابطه ایران و طالبان از سال ۲۰۱۰ در رسانه‌ها مطرح شده بود.
ماه می‌سال ۲۰۱۰، ژنرال استنلی مکریستال فرمانده وقت نیرو‌های آمریکایی در افغانستان، ایران را متهم به حمایت تسلیحاتی و آموزشی از گروه طالبان کرده بود. یکی از فرماندهان طالبان در ژوئن سال ۲۰۱۵ در گفتگو با روزنامه وال استریت ژورنال آمریکا مدعی شده بود ایران ماهانه ۵۸۰ دلار دستمزد، سلاح و مهمات در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد. ماه می‌همان سال هیاتی متشکل از نماینذگان دفتر سیاسی طالبان به تهران سفر کرد.
خبر کشته شدن ملا محمد اخیر در نزدیکی مرز ایران در پاکستان بر شایعه رابطه ایران و طالبان دامن زد. سال ۲۰۱۶ پایگاه خبری جهان نیوز رسانه امنیتی گزارشی منتشر کرد و این اخبار و شایعات را تایید کرد. این رسانه نوشت ملا محمد اختر رهبر پیشین طالبان مدتی در ایران اقامت داشته و حدود یک هفته پیش از کشته شدن، این کشور را ترک کرده بود.
در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۶ مقام‌های ولایت فَراه مدعی فعالیتِ نیرو‌های نظامی ایران در صفوف مخالفان مسلح دولت افغانستان در آن ولایت شدند؛ حتی گفته شد جسد‌های بعضی از کشته شدگانِ طالبان در درگیری‌های آن منطقه به ایران منتقل شده‌اند و در ایران برای آنان مراسم عزاداری برپا کرده‌اند.
رابطه ایران و طالبان با زمان حضور رهبران این گروه در تهران رسمیت پیدا کرد. خوش و بش ظریف با رهبران طالبان در راهرو‌های وزارت خارجه در روز‌های اخیر به شوخی اعضای طالبان با کارکنان سرکنسولگری ایران در مزار شریف کشیده شده است؛ ساختمانی که ۲۲ سال پیش شاهد حمله وحشیانه تروریست‌های طالبان و کشته شدن ۸ دیپلمات و خبرنگار ایرانی بود و ایران به همین مناسبت یادبود آن روز را روز خبرنگار نامید.
رویکرد امروز جمهوری اسلامی در قبال طالبان چیست؟
سوال اینجاست که رویکرد جمهوری اسلامی امروز در قبال طالبان چیست؟ آیا طالبان به پدیده جدیدی تبدیل شده است؟ برای فهم رویکرد امروز جمهوری اسلامی در قبال طالب کافی است به تحلیل رسانه‌های نزدیک به نهاد‌های نظامی و حاکمیت از تحولات افعانستان و همچنین اظهار نظر مقامات مسئول رجوع کرد.
یکی از نادرترین اظهارنظرها، توییت احمد نادری نماینده تهران در شبکه اجتماعی توییترش بود. او طالبان را «جنبش اصیل منطقه» نامید و همکاری با طالبان را راهی برای «گسترش ثبات در جامعه افغانستان» خواند. او تصویر چهره طالبان در رسانه‌های آمریکای را «دام» خواند و گفت «نباید در دام بازنمایی‌های اشتباه رسانه‌های آمریکایی از آنان (طالبان) بیفتیم.»
با آغاز پیشروی طالبان در خاک افغانستان، صدا و سیما نیز برنامه ویژه‌ای در شبکه افق متعلق به سپاه پاسداران ترتیب داد. کارشناس برنامه جهان آرا خط بطلانی بر تاریخ طالبان کشید و مدعی شد «طالبان هیچ وقت شیعه‌کشی نکرده و این‌ها تبلیغات رسانه‌هاست.» او گفت طاابان به دنبال تشکیل «حکومت اسلامی» است.
خبرگزاری رسمی صدا و سیما نیز یادداشتی به قلم محمد روحی کارشناس حوزه شرق آسیا منتشر کرده و در آن تغییر رویکرد ایران را در راستای دشمنی مشترک ایران و طالبان با آمریکا تفسیر کرده است. ایران رسانه نوشته «طالبان شرط مذاکره با آمریکا را خروج نیرو‌های این کشور از افغانستان به عنوان نیرو‌های اشغالگر اعلام کرده است؛ این مسئله همسو با رویکرد رسمی ایران نیز است و اگر عملیاتی شود، نوعی پیروزی برای تهران محسوب می‌شود»
رسول موسوی دستیار وزیر خارجه ایران هم از گروه طالبان با عنوان «مارت اسلامی» یاد کرده است. مولوی عبدالحمید امام جمعه زاهدان و رهبر اهل تسنن ایران نیز در یک شیفت رادیکال دیگر بعد از حمایت از کاندیدای اصولگرایان در انتخابات ریاست جمهوری، از طالبان حمایت علنی کرده است. او گفته طالبان جزو واقعیت‌های افغانستان هستند و «مبارزه جهادی» آن‌ها باعث خروج «اشغالگران غربی» شد. او تصرف سریع بخش‌های گسترده افغانستان توسط طالبان را نشانگر «نصرت خدا و حمایت‌های مردمی» عنوان کرد.
بیشتر بخوانید: پیام تبریک جنجالی مولانا عبدالحمید به طالبان
آیا طالبان تغییر کرده است؟
گفتمان جمهوری اسلامی در قبال طالبان به وضوح تغییر کرده است. مقامات دولتی با رهبران این گروه سر یک میز نشسته‌اند و توافقاتی کرده‌اند که به نظر می‌رسد همین توافقات پیروزی طالبان در خاک افغانستان را تسریع کرده است. روز یکشنبه طالبان به کابل رسیده و ارگ ریاست جمهوری را فتح کرده است. اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان از کشور گریخته و شواهد نشان می‌دهد چاره‌ای جز تعامل با طالبان باقی نمانده است.
محمدحسین جعفریان رایزن فرهنگی اسبق ایران در افغانستان به این سوال که آیا طالبان عوض شده است؟ پاسخ داده است. او به روزنامه جام جم گفته «مقایسه عملکرد فعلی طالبان با مقطع قبلی که قدرت را در افغانستان به دست گرفته، نشان می‌دهد آن‌ها حرف زدن با دنیا را یاد گرفته‌اند.»
جعفریان نیز همان رویکرد تطهیر چهره طالبان را در پیش گرفته و تغییرات شکلی طالبان را مرجع تحلیل خود قرار داده است. او گفته: «در گذشته یک نفر در میان آن‌ها نبود که بتواند انگلیسی صحبت کند، اما الان برخی از آن‌ها کاملا به زبان انگلیسی مسلط هستند.»
رایزن فرهنگی پیشین ایران در افغانستان ربودن و نکاح اجباری زنان ۱۲ تا ۴۵ ساله در پی پیشروی‌های طالبان را ابتدا شایعه خوانده و بعد در اظهارنظری متناقض آن را تایید کرده، اما محدود به بخش‌هایی خاصی از کشور خوانده است.
جعفریان گفته طالبان دسته بندی‌های متفاوتی دارد و از وجود جریان‌هایی درون طالبان خبر داده که از کشور‌های خارجی وارد افغانستان شده‌اند. او گفته بخش‌هایی از طالبان را داعش تشکیل می‌دهد. این‌ها ممکن است دست به اقداماتی از جمله ربودن زنان یا جهاد نکاح بزنند چنان‌که در بدخشان چنین اتفاقاتی افتاده است.
خوشبینی جمهوری اسلامی نسبت به طالبان خشم و نا امیدی مردم افغانستان به ویژه گروه‌هایی که به طور سنتی حامی ایران بوده‌اند را در پی داشته؛ گروه‌هایی نظیر شیعیان هزاره و قزلباش و فارسی زبانان و تاجیک‌های هرات. افرادی که احتمالا در ماه‌های آینده بیشترین خطر از جانب طالبان متوجه آنهاست و احساس می‌کنند جمهوری اسلامی پشت آن‌ها را خالی کرده است.
پیرمحمد ملازهی: ایران در مواجهه با طالبان در میدان پاکستان، روس و چین بازی کرد
پیرمحمد ملازهی کارشناس افغانستان در گفت‌وگویی با رویداد۲۴ به وجود دو رویکرد در مورد طالبان درون جمهوری اسلامی ایران اشاره کرده و گفته یک گروه بر این باورند که طالبان تغییر کرده و دیگر آن طالبانی نیست که امارت اسلامی را شکل داد. یک برداشت دیگر هم هست که معتقد است طالب از نظر سیاسی آگاه‌تر و واقع‌بین‌تر شده، اما به لحاظ فرهنگی و ایدئولوژیک هنوز همان گروه است.
او به نارضایتی گروه‌هایی که به طور سنتی حامی ایران بوده‌اند اشاره کرد و گفته آن‌ها از ایران ناراحتند، چون متوجه شدند ایران استاندارد دوگانه دارد و هرجا منافعش باشد از مستضعفان مسلمان حمایت می‌کند و هر جایی که منافع ملی‌اش ایجاب کند ترجیح می‌دهد نگاه سیاسی داشته باشد.
ملازهی به وجود شباهت‌هایی بین ذهنیت سنتی در ایران و ذهنیت سنتی طالبان اشاره کرده و گفته: «همین وجود اشتراک سبب شده یک گروهی در ایران به طالب نزدیک شوند.»
او به تبریک حماس به طالبان اشاره کرده و گفته بیانیه رهبر حماس در حمایت از طالبان نشان دهنده همین تفکر نزدیک است. ملازهی در مورد اینکه آیا اساسا طالبان تغییری کرده است، توضیح داده که «طالب به لحاظ ایدئولوژیک تغییر نکرده، اما به لحاظ سیاسی واقع‌بین‌تر شده است. این جریانی که در ایران تطهیر چهره طالبان را شروع کرده، درک درستی از تفکر طالبانی ندارد، بلکه یک جا‌هایی ذهنیت‌شان جور شده و به توافق رسیدند و در واقع ایران در میدان پاکستان، روس و چین بازی کرده است. این یعنی ایران در یک نگاه موقتی گیر افتاده، نه رویکرد استراتژیک چراکه نگاه استراتژیک طالبان صد در صد با ایران مخالف است.
این کارشناس افغانستان به تغییرات شکلی و فرمی طالبان اشاره کرده و گفته «طالبان ممکن است موقتا فضا را تلطیف کند و بگوید زنان می‌توانند کار کنند و تحصیل کنند، ولی باید حجاب داشته باشند. این حجاب هم لزوما برقع و چادر نیست. این همان چیزی است که در ایران هم اجرا شده و وجه اشتراک است.»
طالبان به راحتی می‌تواند در ایران نیرو تجهیز کند
او نسبت به دوستی جدید جمهوری اسلامی و طالبان هشدار داده و گفته این تغییرات ذاتی نیست. برادران افغان اگر قربانی شوند ما هم قربانی می‌شویم. در بلوجستان ذهنیت طالبانی قوی است. یکی از نیرو‌های خوب ایرانی مولوی عبدالحمید بود که از طالبان طرفداری کرده است.
ملازهی هشدار داده با وجود اینکه ایران قدرتمند است، اما ضعف‌هایی در شرق ایران دارد. در این بخش فقر بیداد می‌کند. طالبان در ایران هم می‌تواند نیرو بسیح کند. این بار تفنگ را در افغانستان به دست طالبان داده‌اند، فردا ممکن است در ایران دستش بدهند. دوستان ما در بخش‌هایی از حاکمیت متوجه قضیه نیستند.
او تاکید کرده که این اشتباه است که فکر کنید طالب تغییر کرده و طالبی است که ما می‌خواهیم. طالب، نیروی پاکستان است و اهداف سیاسی عربستان و پاکستان را اجرا می‌کند. دیر یا زود ایرانی‌ها متوجه این خطر خواهند شد. تا دیشب شاید می‌شد کاری کرد. اگر آمریکایی‌ها عاقل بودند تا قبل از اینکه اشرف غنی بیرون بروند باید دولت موقت شکل می‌گرفت. منتها محاسباتشان غلط بود. فکر می‌کردند اشرف غنی برود، فضا به شکل دیگری باز شود؛ ولی طالب زرنگ‌تر بود و بالافاصله در کاخ ریاست جمهوری صندلی‌ها را جمع کرد و روی موکت نشست.