اقتصاد ۲۴-اهمیت مناطق آزاد تجاری را می‌توان در سطوح اولیه در کاهش مشکلات معمول تجارت از جمله مالیات گمرکی، مالیات بر ارزش افزوده و آزادی عمل بیشتر در راه اندازی و توسعه کسب و کار دانست. اما در سطوح بالاتر مناطق آزاد تجاری و صنعتی در نگاه تصمیم گیرندگان نقش مهمی در پیاده سازی طرح‌های کلان از جمله طرح‌های توسعه تجاری و دیپلماتیک بین کشور مبدأ با همسایگان و سطح جهان دارند.
با توجه به این که تجارت الکترونیک مبتنی بر فناوری‌های نوین دیجیتال بخش مهمی از آینده صنایع وکسب و کار‌ها را تشکیل می‌دهد نقش مناطق آزاد در توسعه این حوزه نیز مورد توجه صاحب نظران قرار گرفته است.
امروزه تجارت الکترونیک به جریان اصلی رشد تجارت جهانی مبدل شده است. با ادامه عصر دیجیتال و رشد بهره گیری از فناوری‌های نوین، شکل گیری هرچه بیشتر اکوسیستم‌های نوآوری محور مبتنی بر داده‌ها قابل پیش بینی است که در ادامه ارزش افزوده کالا‌ها و خدمات را افزایش می‌دهند و شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) در این میان نقش اساسی دارند. یک پلت فرم تجاری الکترونیک سیستمی متشکل از زیرساخت‌های مبتنی بر فناوری دیجیتال، مدل کسب و کار و بازار واسطه است که چندین بازیگر داخلی و خارجی مانند مشتریان و تامین کنندگان را با استفاده از شبکه‌ای ارتباطی و تعاملی به هم مرتبط می‌سازد. داده‌های به اشتراک گذاری شده بین گروه‌های تجاری و صنعتی شالوده این پلتفرم به حساب می‌آیند و چشم انداز آینده نشان می‌دهد کسب و کار‌های مبتنی بر ارزش آفرینی داده‌ها در سیستم‌های تجاری از خود کالا و خدمات اصلی و اولیه ارائه شده بیشتر خواهد بود.
از نمونه‌های عینی این موضوع می‌توان به شکل گیری ساختار‌های ویژه تجارت الکترونیک در ترکیب با تسهیلات ویژه مالیاتی و بسته‌های حمایتی از استارتاپ‌ها و شرکت‌ها در کشور مالزی اشاره کرد که خود بخش مهمی از اقتصاد دیجیتال چند میلیارد دلاری روبه رشد آسیای جنوب شرقی است. تسهیل مبادلات تجاری و افزایش لجستیک دریایی کالا در کنار بهینه سازی خدمات از طریق هوشمند سازی، اقدامات مالزی را به یک مدل موفق از پیاده سازی فناوری‌های دیجیتال در ترکیب با پتانسیل‌های بالقوه و بالفعل مناطق آزاد تجاری برای جذب بازیگران بین المللی تجارت در کنار افزایش توان شرکت‌های بومی مبدل کرده است.
اهمیت موضوع را از آنجایی می‌توان فهمید که در سال ۲۰۱۶ گوگل و موسسه تمسک گزارشی اختصاصی در این زمینه منتشر نمودند. گزارش مذکور بازار تجاری ۲۰۰ میلیارد دلاری را تا سال ۲۰۲۵ برای اقتصاد این منطقه پیش بینی نموده است و تجارت الکترونیک با میزان گردش مالی ۸۸ میلیارد دلاری با قابلیت رسیدن به ۱۲۰ میلیارد دلار بخش عمده‌ای از بازار تجارت را تشکیل خواهد داد. گزارش گوگل اذعان کرده است که رشد جمعیت متخصص و جوان منطقه، رشد دسترسی به اینترنت و حمایت از طرح‌های نو از جمله عوامل دستیابی به این حجم از گردش مالی خواهند بود و کسب و کار‌های نوپا با تلفیق نوآوری با فناوری‌های نوین نقش اساسی در این بین ایفا می‌نمایند. اوضاع در خاورمیانه نیز کمابیش مشابه است. اگرچه تا ۱۵ سال گذشته بدنه اصلی بازار سرمایه گذاری خاورمیانه را حوزه املاک تشکیل می‌داد، ولی امروزه این حوزه با سرعت بالایی جای خود را به سرمایه گذاری بر روی فناوری می‌دهد. با رشد شرکت‌های حوزه مِنا انتظار می‌رود سرمایه گذاری در شرکت‌های فین تک منطقه از ۱۵۰ میلیون دلار به ۲ میلیارد دلار افزایش یابد. هرچند که روند رشد پذیرش فناوری در خاورمیانه از حداقل ۱۰ سال گذشته روبه رشد بوده، اما به نظر می‌رسد روند همه گیری بیماری کرونا این موضوع را به تا حد زیادی تسریع کرده و این چیزی است که مدیران اکثر استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناور حوزه خلیج فارس نیز به آن اذعان دارند.
بیشتر بخوانید: مشوق‌های مالیاتی و گمرکی برای مناطق آزاد پیش‌بینی شود
آمار‌ها نشان می‌دهند در طی دوران پاندمی جهانی، شرکت‌های نوپای خاورمیانه در زمینه فناوری‌های دیجیتال بیش از ۷۰ درصد رشد داشته اند. خاورمیانه یک بازار جوان و بهم پیوسته متشکل از بیش از ۴۰۰ میلیون نفر با فرهنگ‌ها و زبان‌های بسیار شبیه به هم را ارائه می‌دهد. نوپا بودن این بازار و بکر بودن در اکثر زمینه‌ها در کنار توجهاتی که دولت‌های محلی به موضوع سرمایه گذاری در فناوری دارند باعث جلب نظر شرکت‌های چند ملیتی مانند گوگل، آمازون و مایکروسافت به این منطقه شده است. کشور‌های حوزه منا بیشترین سرمایه گذاری روی استارتاپ‌ها را داشته اند به طوری که با سرمایه گذاری ۶۵۹ میلیون دلاری در نیمه اول سال ۲۰۲۰ بیش از ۹۵ درصد حجم سرمایه گذاری ریسک پذیر متعلق به خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است و مناطق آزاد تجاری در این بین مورد توجه ویژه ظرفیت سازی برای تجارت الکترونیک قرار گرفته اند.
توجه سرمایه گذاران دولتی و خصوصی به توسعه پلفترم‌های تجاری مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال از چند جهت حائز اهمیت است. اول آن که هزینه‌های تجاری به خصوص برای کسب و کار‌های خدماتی را کاهش می‌دهد. در مرحله دوم بخش بزرگی از کالا‌ها و خدماتی که به صورت کلاسیک امکان عرضه و مبادله ندارند قابل عرضه می‌شوند. از نمونه‌های عینی این موضوع می‌توان به تغییر روند‌های تجارت در دوران کرونا اشاره نمود. در دوران اوج پاندمی، تولیدکنندگان و ارائه دهندگان سرویس‌ها از طریق پلتفرم‌های آنلاین با مشتریان ارتباط برقرار می‌کنند و خدماتی بهداشت و سلامت، آموزش و سرگرمی به صورت آنلاین ارائه می‌شوند. مرحله سوم شامل ایجاد فرآیند‌های نوین و هوشمند در زنجیره‌های تولید، انبارداری و توزیع کالا‌های صنعتی با تکیه بر فناوری‌های صنعت نسل ۴ می‌باشد. استفاده از ابزار‌هایی مانند هوش مصنوعی، RFID و پردازش ابر داده‌ها باعث شکل گیری زنجیره‌های تامین جدید بین المللی شده است و تجارت سنتی را در حوزه‌هایی مانند کشاورزی، شیلات، صنایع دستی و گردشگری تحت تاثیر قرار داده است. این زنجیره‌های تامین جدید از طریق تطبیق بهتر فروشندگان و خریداران و تامین بهینه دسترسی مالی، فرصت‌های تجاری جدیدی را به طور یکسان برای اقتصاد‌های در حال توسعه و پیشرفته ایجاد می‌نماید. محققانی مانند وویگت عقیده دارند صنعت نسل ۴ یک تغییر پارادایم به سمت آینده دیجیتال و زنجیره به هم پیوسته خلق ارزش صنعتی را توصیف می‌کند. سیستم‌های فیزیکی ـ دیجیتالی با امکان اتصال لحظه‌ای دنیای فیزیکی و مجازی و اشتراک گذاری داده‌ها در طول کل شبکه تامین تا توزیع پایه‌های تکنولوژیکی صنعت نسل ۴ را تشکیل می‌دهند. این سیستم‌ها پتانسیل ایجاد اکوسیستم‌هایی را دارند که در آن شرکت‌ها با شرکا، مشتریان و تامین‌کنندگان به طور یکسان در تعامل هستند و این موضوع راه را برای ایجاد روش‌های نوین خلق ارزش هموار می‌سازد.
استفاده از ظرفیت‌های فناوری‌های هوشمند در طرح‌های توسعه پایدار مناطق تجاری ـ صنعتی برای ایجاد مزیت رقابتی را می‌توان جزو موضوعاتی دانست که در کشور‌های دارای پتانسیل‌های فناوری بالا مانند سنگاپور و کشور‌های در حال توسعه و جذب کننده فناوری مانند عمان در ایجاد و توسعه مناطق آزاد مورد توجه قرار گرفته است. افزایش دامنه حضور فناوری‌های مربوط به نسل چهارم صنعت در تلفیق با اجزای مدیریت هوشمند در ایجاد مزیت رقابتی و بستر سازی رشد تولید محصول و ارائه خدمات باعث خلق یک بازار پر رقابت در بهره گیری از فناوری در طرح‌های توسعه اقتصادی به خصوص در حوزه فیجیتال (تلفیق بستر‌ها و ابزار‌های فیزیکی و دیجیتالی) شده است.
چشم انداز توسعه استفاده از فناوری‌های دیجیتال در طرح‌های اقتصادی و صنعتی در سال‌های آینده نشان می‌دهد جهت پیاده سازی طرح‌های توسعه پایدار بر مبنای رشد صادرات کالا و خدمات ارزآور در سطح بین المللی نیاز به پیاده سازی رویکرد‌های صنعت نسل ۴ و فناوری‌های دیجیتالی با اولویت ایجاد زنجیره‌ای از کسب و کار‌های نوآور با توان رقابت بالا احساس می‌شود و مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی می‌توانند به عنوان هاب‌های پیاده سازی پلتفرم‌های تجاری الکترونیک با رویکرد‌های صنعت نسل ۴ عمل نمایند.
**یادداشت از: میثم عباسی، مدیر دپارتمان نوآوری و فناوری‌های نوین خانه اقتصاد و تجارت ایران و کشور‌های هم مرز