اقتصاد ۲۴- احتمالا در دو روز گذشته پیامکی دریافت کرده‌اید که به شما می‌گوید تعرفه قیمت برق تغییر کرده است. خبر صحیح است و دولت از روز یک بهمن تغییر قیمت برق را شروع کرد. طی سال‌ها همواره از الگوی مصرف نامناسب ایران در مصرف انرژی سخن گفته شده و ایران را عمدتا جزء اسراف‌کارترین مردم جهان در زمینه مصرف انرژی می‌دانند. بخشی از این مشکل به اعتقاد مسئولان قیمت پایین حامل‌های انرژی و نیرو بوده است؛ اما کمتر دولتی جرئت اجرای افزایش قیمت این کالا‌ها را داشته است. مردم خاورمیانه، به‌ویژه کشور‌های هیدروکربنی، کشور‌هایی که به منابع بی‌پایان انرژی دسترسی دارند، ازجمله ایران، عموما قیمت انرژی و نیرو را برای شهروندان خود پایین نگه می‌دارند.
البته باید به این مسئله نیز توجه کرد که قیمت تمام‌شده برای این دولت‌ها از دولت‌هایی که واردکننده انرژی هستند ارزان‌تر است. در تحلیل‌هایی که نهاد‌های بین‌المللی درباره کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس منتشر می‌کنند، عمدتا به این موضوع برمی‌خورید که ارزان‌بودن انرژی و نیز پایین‌بودن مالیات در این کشور‌ها معامله‌ای است که دولت‌ها با شهروندان بر سر سلب مشارکت سیاسی از آن‌ها انجام می‌دهند. شهروندان این کشور‌ها عادت کرده‌اند به دریافت انرژی یارانه‌ای و نپرداختن مالیات و در مقابل بخش عمده‌ای از حقوق سیاسی خود را به رژیم‌های سیاسی غیردموکراتیک واگذار کرده‌اند. بحرین، عربستان سعودی و عمان از این دست کشور‌ها هستند. هرچند روال کار دولت در این کشور‌ها نیز در حال تغییر است؛ برای نمونه دولت‌های سعودی و عمان در دو سال گذشته مالیات‌گیری را تغییری اساسی داده‌اند؛ عربستان سعودی مالیات بر ارزش افزوده را سه برابر کرد و عمان قانونی برای دریافت مالیات بر درآمد به شکل پلکانی را معرفی کرد. برخی تحلیلگران، عمدتا غربی، این اقدام دولت‌های عربی را بدون تغییر در نظم سیاسی این کشور‌ها در درازمدت منتهی به ناآرامی‌های اجتماعی و سیاسی می‌دانند.
بیشتر بخوانید: تعرفه برق از امروز تغییر کرد
اما در ایران. تقریبا همه دولت‌های پس از جنگ با حذف یارانه‌های حامل‌های انرژی موافق بوده‌اند. مطابق قوانین مصوب و اسناد چشم‌انداز بلندمدت نیز این وظیفه دولت بوده که به تدریج این یارانه‌ها را حذف کند؛ اما سرنوشت این کار در دولت‌های مختلف متفاوت بوده است. دولت سیزدهم از ابتدای کار با شعار حذف به‌اصطلاح «یارانه‌های پنهان» به میدان آمد و سخن از ارقامی نجومی کرد که دولت صرف یارانه انرژی می‌کند.
در ابتدای کار دولت جدید و در بررسی بودجه سال ۱۳۹۹ و علت کسری بالای آن نیز گزارش‌هایی از سوی منابع و نهاد‌های رسمی منتشر شد که از نقش اصلی یارانه‌های نهان در به‌وجود‌آمدن کسری بودجه سخن می‌گفت. در مهرماه سال ۱۴۰۰ دیوان محاسبات در گزارشی اعلام کرد در سال ۹۹ به میزان هزارو ۶۰۳ میلیارد تومان یارانه پنهان (یارانه کالا‌های اساسی، پنج فراورده نفتی اصلی و سوخت هوایی و سایر منابع (گاز طبیعی، آب و برق) پرداخت یا به حساب بدهکاری دولت منظور شده است. این میزان حدود ۲.۵ برابر عملکرد بودجه عمومی دولت و نیز حدود ۴۶ درصد حجم نقدینگی سال ۱۳۹۹ است. همچنین گفته شد عمده یارانه پنهان اختصاص‌داده‌شده، سبب آلودگی زیست‌محیطی و اتلاف منابع شده است. در شهریور همین سال ۱۴۰۰ بود که قبض برق نجومی علی کریمی مورد توجه مردم قرار گرفت که هم نشان داد کریمی خیلی برق مصرف می‌کند و هم اینکه ظاهرا تغییری در محاسبه قیمت برق صورت گرفته است.
قبل از آن مسعود میرکاظمی، ریاست سازمان برنامه و بودجه، توپ آغاز مسابقه را شلیک کرده و گفته بود دولت سالانه ۶۳ میلیارد دلار «یارانه پنهان» می‌دهد که باید حذف شود و عمده این یارانه مربوط به حامل‌های انرژی است. موج حمایت رسانه‌ای از انجام این کار آغاز شد و هرکس به قدر توان خویش درباره یارانه پنهان نوشت که چه بلا‌ها بر سر مملکت می‌آورد. اصلا رقم یارانه‌های پنهان هر روز بیشتر شد و تا امروز آخرین نرخ آن را هادی قوامی، معاون پارلمانی وزیر اقتصاد دارد که می‌گوید: «با احتساب یارانه‌های پنهان بخش پتروشیمی، کالا‌های اساسی و دارو حدود ۱۰۵ میلیارد دلار یارانه پنهان در کشور پرداخت می‌شود.
این رقم حدود ۶۰ درصد تولید ناخالص داخلی اقتصاد ایران را تشکیل می‌دهد که عدد درخور توجهی است». اما کسی به‌درستی و روشن به مردم توضیح نداد یارانه پنهان چیست و چه تأثیری در زندگی آن‌ها دارد. تا اینکه تأثیر خودش مستقیم سراغ مردم رفت و نشان داد وقتی یارانه پنهان برق را می‌خواهند قطع کنند، چه اتفاقی می‌افتد؛ قبض برق نجومی می‌شود.
اعتراض‌های مردمی بالا گرفت تا آنجا که احمد مرادی، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی مجلس، روز دهم شهریور از پیگیری افزایش قیمت قبوض برق مشترکین خبر داد. مرادی در پاسخ به علت افزایش قیمت قبوض برق مشترکین نسبت به دوره‌های قبل گفت: «با توجه به گزارش‌های واصله از سوی مردم این موضوع را پیگیری خواهیم کرد و اطلاع‌رسانی در این زمینه صورت خواهد گرفت» که دیگر خبری از پیگیری او منتشر نشد. یک ماه بعد یک نماینده دیگر گفت حتما موضوع را پیگیری می‌کند.
روز جمعه شانزدهم مهر رئیس کمیته «نیرو»ی کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی گفت: «کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی در حال پیگیری دلایل افزایش قیمت قبوض برق مشترکین خانگی بوده و اجازه ضایع‌شدن حقوق مردم را نمی‌دهد». پرویز محمدنژاد درباره پیگیری‌های کمیسیون انرژی درخصوص افزایش قیمت قبوض برق مشترکین، با اشاره حضورش در شرکت توانیر وزارت نیرو در‌این‌باره بیان کرد: «در جلسه گذشته کمیسیون انرژی، بنده به‌عنوان رئیس کمیته «نیرو»ی کمیسیون گزارشی را در جهت روشن‌شدن مواردی که سبب افزایش قیمت قبوض برق مشترکین شده، به اعضای کمیسیون ارائه کردم».
بیشتر بخوانید: یارانه برق حذف می‌شود
البته جزئیاتی از گزارش او منتشر نشد. در این میان انتشار گزارش «آژانس بین‌الملل انرژی» پاس گل برای بازیکنان بازی حذف یارانه‌ها بود. روز ۱۹ خرداد ۱۴۰۰ آژانس بین‌المللی انرژی در گزارشی اعلام کرد ایران در سال ۲۰۱۹ زیر بار حدود ۸۶ میلیارد دلار یارانه انرژی رفته است. بر اساس این گزارش، ایران بیشترین یارانه انرژی را می‌دهد و تقریبا سهمی ۱۹درصدی از کل یارانه‌های انرژی را در جهان دارد. چین با ۳۰ میلیارد دلار -تقریبا یک‌سوم حجم یارانه‌های ایران- در مقام دوم و عربستان با کمتر از ۲۹ میلیارد دلار در مقام سوم است.
به نوشته این گزارش، یارانه سوخت‌های فسیلی در ایران کاهش داشته، اما پرداخت یارانه برق صعودی بوده است. بنا بر این گزارش یارانه برق در ایران سالانه ۵۲ میلیارد دلار بوده است؛ اما نهایتا روز آخر دی‌ماه بود که وزارت نیرو به شکل رسمی از تغییر محاسبه قیمت برق سخن گفت، اما در اطلاعیه آن نامی از حذف و پنهان نیست و به وصف عادلانه مزین شده است. مطابق اعلام پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی وزارت نیرو با عنوان «یارانه برق از فردا عادلانه می‌شود» آمده است: «مصوبه دولت درخصوص اجرای بند «ی» تبصره ۸ قانون بودجه سال ۱۴۰۰ درباره آیین‌نامه تعرفه برق از فردا اول بهمن اجرا می‌شود که بر اساس آن یارانه انرژی برق از این پس عادلانه و هدفمند خواهد بود.
یارانه برق تاکنون بر اساس میزان مصرف پرداخت می‌شد و مشترکانی که برق بیشتری مصرف می‌کردند از یارانه بیشتری برخوردار بودند، اما از این پس، آن بخش از انرژی برق که در چارچوب الگو مصرف می‌شود یارانه دریافت می‌کند و یارانه پرمصرف‌ها برای آن بخشی که بیش از الگو مصرف می‌کنند به‌صورت پلکانی کاهش می‌یابد». مطابق این گزارش تنها معدودی هستند که الگوی مصرف را رعایت نمی‌کنند؛ تنها چیزی حدود ۲۰ میلیون نفر.
مطابق این گزارش «درحال‌حاضر بر اساس آخرین آمار و اطلاعات، بیش از ۷۵ درصد مشترکان این صنعت تا سقف الگو، برق مصرف کرده و مابقی مصرف‌کنندگان بالاتر از سقف الگو از این انرژی مهم استفاده می‌کنند که تعداد بسیار معدودی از این مشترکان با بی‌توجهی به میزان استفاده خود از انرژی کلیدی برق، بیش از دو تا چندین برابر بالاتر از الگوی تعیین‌شده، برق مصرف می‌کنند». اینکه تغییر محاسبه قیمت برق تأثیری بر مصرف این تعداد محدود خواهد داشت یا نه تا مدتی دیگر مشخص خواهد شد.