اقتصاد ۲۴-سالیانی است که هر سال، بهمن ماه که می‌رسد در میان اهالی فرهنگ و هنر و دوستداران سینما جنب و جوشی شکل می‌گیرد. جنب و جوشی که حالا دیگر ۴۰ ساله شده است.
امسال چهلمین دوره جشنواره فیلم فجر برگزار می‌شود و به نظر می‌رسد این جشنواره که در دهه فجر برگزار می‌شود حالا دیگر به آستانه میانسلی رسیده، اما هم چنان موج حاشیه‌ها بر متن این جشنواره سوار است. جشنواره فیلم فجر در دورهای اخیر از همیشه پرحاشیه‌تر بوده است و از ماجرای انصراف‌های پیاپی در سال ۱۳۹۸ و پس از وقابع آبان ماه تا سقوط هواپیمای اوکراینی تا حواشی هیات داورانش در همه سال‌های اخیر و به خصوص در دولت دوم حسن روحانی را می‌توان بخشی از حواشی یک دهه اخیر جشنواره دانست. در میان همه این حواشی، اما شیوع ویروس کرونا نیز بر جنجال‌های ماجرا افزوده است.
در سی و نهمین دوره جشنواره و در بهمن ماه سال ۱۳۹۹ یکی از پرحاشیه‌ترین بحث‌ها درباره تعطیلی یا نمایش فیلم‌ها برای هیات داوران، روند برگزاری را با بحث‌های مکرر و پرحاشیه رو به رو کرد. هر چند در نهایت جشنواره با محدودیت‌هایی کارش را انجام داد، اما موج سوم کرونا بلافاصله پس از جشنواره همه ایران را چنان در نوردید که دیگر کمتر کسی به شرایط غیراستاندارد جشنواره توجه می‌کرد. به خصوص که آن همه اصرار برای برگزاری جشنواره در شرایطی رخ می‌داد که در همان سال جشنواره کن از اساس برگزار نشد و جشن اسکار نیز به صورت بسیار محدود و همراه با محدودیت‌های گسترده اجرا شد، اما برای مسولان سینمایی ایران گویا مساله مهم‌تر برگزاری به هر قیمتی بود.
مساله‌ای که کمی بعدتر منجر به بروز حواشی بیشتر پیرامون فرضیه وجود اسپانسر‌ها و بودجه دریافتی شد. حواشی که نه چندان پیگیری شد و نه مسولان سینمایی دولت وقت چندان توجه‌ای به آن نشان دادند و در مقام پاسخگویی برآمدند.
کمک اسپانسر‌ها و شهرداری به جشنواره دولتی
مساله هزینه‌های جشنواره و بودجه‌ای که می‌گیرد و آورده حامیان مالی جشنواره، اما تنها در سال گذشته مطرح نبوده است، بلکه این مساله یکی از سوالاتی است که تقریبا همواره توسط اهالی سینما و رسانه وجود داشته است که ردیف بودجه مشخص این جشنواره کجاست و با چه سازوکاری برای آن اسپانسر جذب می‌شود و از همه مهم‌تر با توجه به فروش بلیت در دوران ۱۰ روزه جشنواره، آیا مناقع مالی برای سینما از این رویداد وجود دارد یا خیر؟
این نکته مهمی درباره جشنواره فیلم فجر است که در روزگاری که بخش عمده جشنواره‌های دولتی، بودجه‌خوار هستند، جشنواره اصلی فیلم فجر تنها جشنواره‌ای است که در همه این سال‌ها درآمدی مطلوب از بلیت‌فروشی داشته است، اما با این شرایط نیز همچنان این جشنواره هم متصل به بودجه پنهان دولتی است!
حواشی کمک ۸ میلیاردی حناچی به جشنواره‌ای سی و هشتم
البته در سال ۱۳۹۸ یکی از پرحاشیه‌ترین کمک‌های مالی به جشنوراه فیلم فجر توسط شهرداری دوران «پیروز حناچی» رقم خورد. کمکی نقدی به رقم ۸ میلیارد تومان از سوی شهرداری تهران به ستاد برگزاری جشنواره فیلم فجر با حواشی جدی رو به رو شد. مساله مهم این بود که ستاد برگزاری جشنواره فیلم فجر رقم کل هزینه‌های جشنواره را در سال ۱۳۹۷، معادل ۶ میلیارد و سیصد میلیون تومان اعلام کرده بود که این خود محل اختلاف بود که چطور به جشنواره‌ای که سال قبل با ۶ میلیارد برگزار شده چنین رقمی کمک شده است و آیا تورم آن چنان افسارگسیخته شده است که فارغ از بودجه و بلیت فروشی، ستاد برگزاری جشنواره به چنین رقم و کمکی نیاز دارند.
از سوی دیگر مساله اکران و نمایش مستند «زمستان است» به تهیه کنندگی پیروز حناچی نیز بر حاشیه‌های این کمک مالی افزود. این که در روز ۱۷ بهمن سال ۱۳۹۸ این مستند در جشنواره فیلم فجر اکران شد و اساسا چطور در حالی که جشنواره مستند سینما حقیقت از جشنواره فیلم فجر جدا شده است در این جشنواره توانست فرصت اکران بیابد از پرسش‌هایی بود که به نظر می‌رسد مسولان برگزاری جشنواره فیلم فجر تصمیم گرفته بودنداز کنار آن عبور کنند.
بیشتر بخوانید: مسعود کیمیایی از جشنواره فجر انصراف داد+عکس
«پیروز حناچی» به عنوان شهردار وقت تهران نیز در آن زمان و در پاسخ به پرسش‌هایی که درباره این کمک به وجود آمده بود گفته بود که «کمک به جشنواره فیلم فجر در ردیف بودجه مشخصی آمده و بخشی از کمک‌ها به صورت نقدی و بخش دیگری از کمک‌ها به صورت غیرنقد در قالب پرداخت اجاره سالن‌های نمایش فیلم است.»
حناچی، اما نخواسته بود به این موضوع توجه کند که کمک شهرداری تهران همواره به شکل همکاری در تهیه سالن یا شرایط بهتر برای طرح ترافیک بوده است نه این که رقمی به صورت نقد به ستاد جشنواره پرداخت شود.
از سوی دیگر بنا بر سخنان حق شناس، به عنوان رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران، این کمک مصوبه‌ای از سوی شورای شهر نداشته و به صورت غیرقانونی پرداخت شده بود. رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران با انتقاد از چگونگی این اقدام و حجم مبلغی که داده شده گفته بود که: «وقتی که از این موضوع مطلع شدم به صورت مکتوب نامه‌ای به آقای حناچی نوشتم و خواستار ارائه توضیحات در مورد این اقدام شدم و تأکید کردم که چرا این کار بدون اطلاع شورا انجام شده است.اگر بودجه‌ای در این حوزه می‌گذاریم باید فاصله مخاطبین، تولیدات سینمایی و امکانات نمایشی را برای عموم کاهش دهیم، زیرا که رویکرد جشنواره فیلم فجر طوری است که قشر به شدت محدودی از آن بهره می‌گیرند و فکر نمی‌کنم این کار با وظایف شهرداری و مدیریت شهری نسبتی داشته است. نمی‌توانیم واجبات را رها کنیم و به دنبال مستحبات برویم، زیرا وقتی که بودجه‌ای تنظیم می‌شود اولویت پرداخت با همان است نه محلی که مصوبه‌ای ندارد.»
پرداخت بی مصوبه شهرداری تهران، اما به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر بخشی از ماجرا‌های رخ داده در مساله بودجه و هزینه برگزاری جشنواره فیلم فجر بوده است چرا که حتی در اعلام ریز پرداخت‌های رخ داده به ندرت به رقم دقیق آورده اشاره شده است.
بیشتر بخوانید: همراه اول حامی رسمی چهلمین جشنواره فیلم فجر شد
کما این که بر خلاف سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۶، در جشنواره سی و هشتم حتی ارقام هزینه و در آمد نیز اعلام نشد و تنها نکته‌ای که از هزینه‌های این سال قطعی از آن اطلاع داریم، مساله کمک ۸ میلیاردی شهرداری تهران به جشنواره است. هم چنین در آن سال، جشنواره بدون مراسم افتتاحیه آغاز شد و گفته شد که هزینه‌های افتتاحیه صرف کمک به سیل زدگان بهار آن سال در بیش از ۵ استان خواهد شد و جشنواره اساسا افتتاحیه نخواهد داشت. اما مساله عدم اعلام ریز هزینه و بودجه جشنواره آن سال هم چنان بر جای مانده است.
هزینه‌های جشنواره سی و هفتم در سال ۱۳۹۷
در هزینه‌های سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر و براساس اطلاعات منتشر شده، آمده است که در این دوره حدود یک میلیارد و ۲۷ میلیون تومان برای نیروی انسانی در مدت پنج ماه فعالیت، هزینه شده که سهم دبیر و مدیران جشنواره (۱۴ نفر) ۲۷۱ میلیون تومان، سهم هیات‌های انتخاب و داوری (۲۷ نفر) ۲۳۳ میلیون تومان و شورای سیاست‌گذاری چهار نفره ۲۰ میلیون تومان بوده است.
در این دوره همچنین ۸۸۶ میلیون تومان صرف جوایز و هدایای بخش‌های مختلف جشنواره بوده است. در بند دیگر گزارش که به امور سینما‌ها اختصاص دارد، ۹۷۰ میلیون تومان صرف هزینه شده که شامل اجاره پردیس‌های سینمایی ملت (۲۰۰ میلیون تومان)، چارسو (۱۰۰ میلیون تومان)، سینما‌های صنوف و خانه سینما (۳۷۸ میلیون تومان)، سیستم بلیت فروشی (۲۴۵ میلیون تومان) و برج میلاد (۵۰ میلیون تومان) می‌شود. در بخش اطلاع رسانی و تبلیغات که شامل ستاد خبری، نشست‌های پرسش و پاسخ، کاتالوگ، تبلیغات مطبوعات، مستندسازی، فجرنامه، تبلیغات مطبوعات، اجاره کامپیوتر و برنامه نمایش و طراحی و اجرای استودیو، واحد سیار و سیستم صوت می‌شود، ۴۵۶ میلیون تومان هزینه داشته است. (۱۰۹ میلیون طراحی و اجرای استودیو و ۳۴۵ میلیون ستاد خبری و ...)
در نهایت امور آیین‌ها به عنوان بند ۲۳ این گزارش هم که مربوط به مراسم‌های برگزار شده در این دوره جشنواره است، ۴۹۵ میلیون تومان هزینه روی دست سازمان سینمایی گذاشته است.
فارغ از مساله جذب اسپانسر که به جد وجود داشته است، اما در نهایت اعلام نمی‌شود که رقم نهایی آورده چقدر است و در این سال تنها از هزینه ۶ میلیارد و سیصد میلیون تومانی سخن گفته می‌شود.
هزینه‌های جشنوراه سی و ششم در سال ۱۳۹۶
اما هزینه جشنواره یک سال پیش از جشنواره سی و هفتم و در سال ۱۳۹۷ رقمی کمتر از ۵ میلیارد تومان بوده است. براساس گزارشی که سازمان سینمایی در ۹ بند مشروح هزینه‌های جشنواره سی و ششم منتشر کرده بود، این دوره جشنواره چهار میلیارد و ۶۳۹ میلیون تومان هزینه داشته که اطلاعات منتشر شده درباره این دوره، اما بدون جزییات و تنها در سرفصل‌های کلی بوده است!
در این دوره جوایز و هدایا شامل بزرگداشت، اقلام تبلیغاتی، بخش مسابقه، تجلی اراده ملی، سیمرغ بلورین و سیمرغ زرین حدود ۷۱۴ میلیون تومان خرج روی دست جشنواره گذاشته است، آماده‌سازی و پشتیبانی ۳۹۳ میلیون تومان هزینه داشته و امور سینما‌ها با ۲۳ سالن نمایش ۶۳۳ میلیون تومان به خود اختصاص داده است.
کتاب جشنواره، بولتن، فعالیت در فضای مجازی، ستاد خبری و مستندسازی جشنواره ۲۴۰ میلیون تومانی هزینه داشته است، طراحی و اجرای استودیو و گروه تولیدی تلویزیونی در جشنواره ۷۹ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان و طراحی و چاپ پوستر، بلیت، تبلیغات محیطی و غرفه‌آرایی و سازه‌های تبلیغاتی سینما‌ها حدود ۶۰۰ میلیون تومان خرج برداشته است.
بیشتر بخوانید: جشنواره فجر به برج میلاد می‌رود؟
افتتاحیه و اختتامیه و بخش تجلی اراده ملی ۳۵۶ میلیون تومان، هزینه‌های جاری اجرایی اعم از پذیرایی، تشریفات، تدارکات و ... حدود ۶۴۲ میلیون تومان و حق‌الزحمه شورای سیاست‌گذاری، هیأت‌های انتخاب و داوری بخش‌های مختلف و عوامل اجرایی ۹۷۱ میلیون تومان هزینه داشته است.
بر اساس مقایسه هزینه‌های برگزاری جشنواره در دو سال ۹۷ و ۹۸ می‌توان به این نتیجه رسید که جشنواره سی و هفتم نزدیک به دو میلیارد تومان بیشتر از از سی و ششمین دوره هزینه داشته که البته با توجه به افزایش انفجاری قیمت‌ها در چند ماه پایانی سال ۹۷ قابل پیش بینی بوده است. هم چنین در دوره سی و هفتم، حق الزحمه شورای سیاست گذاری، هیات‌های انتخاب و عوامل اجرایی نیز افزایش پیدا کرد.
معمای هزینه و فایده جشنواره کرونا زده سی و نهم
اما جشنواره سی و نهم فیلم فجر در سال ۱۳۹۹ با حاشیه آغاز شد. در حالی که شاید کمتر کسی تصور می‌کرد پس از حاشیه‌های جشنواره سی و هشتم در سال ۱۳۹۸ بسیاری انتظار جشنواره آرامی را داشتند، اما در نهایت شیوع گسترده کرونا منجر به بروز حواشی جدی در جشنواره سی و نهم فیلم فجر شد.
جشنواره سی و نهم با ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها و ظرفیت محدود برگزار شد. تعداد کمتر سالن‌های نمایش فیلم، فروش بلیت به صورت محدود در کنار مساله ثبت نام کاهشی اهالی رسانه و خبرنگاران را حالا بسیاری از مولفه‌های جشنواره آن سال می‌دانند. با توجه به محدودیت‌های رخ داده در آن سال به نظر می‌رسد که طبیعی باشد هزینه‌ها با توجه به تورم‌های انفجاری هم چنان با کاهش چشمگیر مواجه شوند.
«سید محمدمهدی طباطبایی‌نژاد» دبیر سی‌ونهمین جشنواره فیلم فجر نیز در دی ماه سال ۱۳۹۹ از برآورد ۵ میلیارد تومانی سخن گفته بود. پیش بینی که حالا تقریبا همه به عنوان هزینه جشنواره سی و نهم از آن سخن می‌گویند و هم، چون جشنواره سی و هشتم تاکنون ریز هزینه و آورده و وضعیت اسپانسر‌های این جشنواره روشن نشده است.
شفافیت ناتمام سازمان‌های سینمایی و بودجه‌های کدر
در این میان اگر به ساز و کار عملکرد فرهنگ و هنر کشور در حوزه سینما نگاهی داشته باشیم، جشنواره‌های سینمایی از لحاظ تعداد و از حیث کیفیت، جایگاه ویژه‌ای دارند. جایگاهی که به دلیل جذابیت ذاتی دنیای سینما و تلویزیون، با موج رسانه‌ای و پوشش خبری فراوانی همراه می‌شوند. نکته مهم دیگر طرح این پرسش است که آیا این تعداد جشنواره سینمایی در کشور، از یک روال منطقی برخوردار است یا این‌که پدیده جشنواره زدگی (تعداد زیاد جشنواره با مخاطبان اندک) را به دنبال آورده است؟ طبق اعلام دفتر جشنواره‌ها و همکاری‌های بین‌الملل سازمان سینمایی و امور سمعی بصری، در شرایط معمولی، سالانه ۳۷ رویداد سینمایی در کشور برگزار می‌شود که از این تعداد، بیست و هفت رویداد در قالب جشنواره رقابتی هستند.
بیشتر بخوانید: فیلم/ اظهارنظر عجیب مدیر روابط عمومی جشنواره فجر
۱۰رویداد باقی‌مانده نیز بیشتر به جشن‌های سینمای نظیر جشن سینمایی تلویزیونی دنیای تصویر (حافظ)، آکادمی سینما سینما و جشن خانه سینما، یا هفته‌های فیلم مانند هفته فیلم فرانسه، هفته فیلم ژاپن و هفته فیلم‌های اروپایی و برنامه‌هایی همچون شب کارگردانان سینما اختصاص دارد. همچنین از بیست‌وهفت جشنواره سینمایی، ۱۵ جشنواره صرفاً به فیلم کوتاه (داستانی، مستند و پویانمایی) اختصاص دارد. جشنواره‌های فیلم کوتاه ۵۵ درصد از تعداد کل جشنواره‌ها را تشکیل می‌دهد. هفت جشنواره نیز به فیلم‌های کوتاه و بلند اختصاصاً دارد و قالب رقابت سه فیلم نیز، تنها فیلم بلند است.
اما آن چه در این مجموعه مشترک است، مدیریت دولتی بیشتر این جشنواره هاست. اکنون نهاد دولت یا نهاد‌های وابسته به دولت، متولی نزدیک به سی جشنواره سینمایی هستند در حالی که جشنواره‌های بخش خصوصی به عدد ۵ نیز نمی‌رسند. حمایت و حضور دولت در توسعه زیرساختی یا تداوم برگزاری دو یا سه جشنواره کلیدی و قدیمی شاید با توجه به وضعیت اقتصادی کشور هنوز لازم است، اما این‌که هر نهاد یا وزارتخانه‌ای با تکیه‌بر بودجه‌ای که دارد به دنبال برگزاری جشنواره سینمایی باشد احتمالا ویژه ایران است، و باعث آسیب جدی به نهاد‌های خصوصی که به دنبال کار فرهنگی هنری هستند نیز می‌شود.
در این میان، اما یکی از مهم‌ترین ابهامات عملکرد مالی سازمان سینمایی در دوره‌های پیشین مربوط به جشنواره‌های ملی و بین المللی فیلم فجر بود.
بیشتر بخوانید: چرا فیلم‌های نوید محمدزاده و لیلا حاتمی در جشنواره فجر نیستند؟
مساله شفافیت مالی، شفافیت قرارداد با اسپانسر‌ها که در دوره‌هایی ابرشرکت هایی، چون رایتل و ایرانسل و سامسونگ نیز بوده اند، از جمله مواردی است که همواره محل بحث بوده است، اما در نهایت شاید به ندرت و بنا به سلیقه مدیر یا دبیر وقت جشنواره که در دورهای بودجه رااعلام کرده است؛ هیچ وقت بودجه جشنواره فیلم فجر و جشنواره بین المللی فیلم فجر به صورت مشخص و روشن اعلام نشده است. این رویه البته که در سازمان سینمایی گویا به سنت نیز تبدیل شده است و سوال همیشه این است که واقعا اعلام ارقام هزینه و آورده و قرارداد اسپانسر‌های یک جشنواتره چرا این همه همراه با، اما و اگر و ابهام باید باشد.
این پنهان کاری نامحسوس، اما در حالی شکل می‌گیرد که در بخش دوم شفاف سازی مساله مهم‌تر نه لزوما ارقام و اعدادی که برای جشنواره خرج می‌شود که مسیر و محل رسیدن این ارقام است. درخواست اعلام رقم هزینه‌های جشنواره بیش از آن که تلاش برای رسیدن به یک رقم چند میلیاردی باشد به دنبال خود خواسته دیگری را نیز همراه دارد و آن این که منابع خصوصی، دولتی این ارقام نیز در نهایت اعلام شود.