اقتصاد۲۴- زیر پای کشور خالی است. این جمله‌ای است که شاید یک دهه پیش فقط در مورد مناطق خاصی از دشت‌های کشور به کار برده می‌شد اما آمار و ارقام اعلامی از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور طی ماه‌های اخیر حاکی از این است که این بار نه فقط دشت‌ها، روستاها و شهرهای حاشیه دشت‌های بحرانی بلکه کلانشهرهای کشور هم در خطر فرونشست قرار دارند و این به معنای افزایش خطر جانی برای شهروندان و ایجاد هزینه‌های هنگفت مالی به دلیل تخریب زیرساخت‌های شهری و روستایی کشور در آینده نه چندان دور است.
براساس آمار اعلامی از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در پایان سال ۱۴۰۰، ۶۰۹ پهنه دشتی کشور مطالعه شد از این تعداد دو سوم آن با پدیده فرونشست مواجه است و خطر فرونشست در این دشت‌ها نه فقط سکونتگاه‌های شهری و روستایی کوچک بلکه کلانشهرهای ما را هم تهدید می‌کند.
بنا به اعلام آماری که شرکت‌های آب منطقه‌ای استان‌های سراسر کشور اعلام می‌کنند در استان‌های آذربایجان غربی ۳ دشت ممنوعه و بحرانی، آذربایجان شرقی ۸ دشت ممنوعه بحرانی، اصفهان ۲۶ دشت، البرز ۳، ایلام ۴، بوشهر ۱۲، تهران ۸، چهارمحال‌و‌بختیاری ۱۰، خراسان‌های جنوبی، رضوی و شمالی به ترتیب ۲۵، ۳۳ و ۱۸ دشت، زنجان ۵، سمنان ۲۷، فارس ۱۳۴، کردستان ۳، کرمان ۴۴، کرمانشاه ۱۸، کهگیلویه‌وبویراحمد ۱۵، لرستان ۲۲، شرق مازندران یک دشت، مرکزی ۱۵، هرمزگان ۴۰، همدان ۱۳ و استان یزد ۱۴ دشت ممنوعه و بحرانی وجود دارد. این اعداد برای استان‌های گیلان، گلستان، غرب مازندران، قم، قزوین، سیستان‌و‌بلوچستان، خوزستان و اردبیل جز در مورد دشت اردبیل اعلام نشده است.
بیشتر بخوانید: شاورزی به خط پایان رسید؟
بنا به اعلام وزارت نیرو در پایان سال ۱۴۰۰ ایران بیش از ۹۰۰ هزار حلقه چاه دارد. یعنی به‌طور میانگین فاصله هر دو حلقه چاه از هم در کشور، فقط دو کیلومتر است و به ازای هر ۱۰۴ نفر در ایران یک حلقه چاه وجود دارد که آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی دشت‌های کشور را تهی و آنان به سمت فرونشست یک اتفاق برگشت‌ناپذیر سوق می‌دهد
اعداد تکان‌دهنده حفر چاه
اعداد تکان دهنده از دشت‌های ممنوعه و بحرانی کشور در حالی به چشم می‌خورد که بنا به اعلام وزارت نیرو در پایان سال ۱۴۰۰ ایران بیش از ۹۰۰ هزار حلقه چاه دارد. یعنی به‌طور میانگین فاصله هر دو حلقه چاه از هم در کشور، فقط دو کیلومتر است و به ازای هر ۱۰۴ نفر در ایران یک حلقه چاه وجود دارد که آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی دشت‌های کشور را تهی و آنان به سمت فرونشست یک اتفاق برگشت‌ناپذیر سوق می‌دهد. ۴۲ درصد این تعداد غیر مجاز و بیش از آن با هدف کشاورزی حفر شده‌اند و با افزایش کشت در واحد سطح به منظور افزایش محصول هر سال بر تعداد این چاه‌ها افزوده می‌شود.
مدیرکل دفتر مخاطرات محیط زیستی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در مورد خطر فرونشست در نقاط مختلف ایران می‌گوید: فرونشست در دشت‌هایی با آبخوان آب شیرین اتفاق می‌افتد. ما ۹۶۰ محدوده دشتی داریم که مبنای مطالعات وزارت نیرو و مبنای مطالعاتی ماست. دشت‌های کشور همه شرایط مشابه ندارند، اما تقریبا دو سوم یا حدود ۴۰۰ دشت در کشور ما قطعا درگیر مسئله فرونشست شدند.
غاز فرونشست در شمال ایران
رضا شهبازی معتقد است این تعداد از دشت‌های کشور هم که درگیر فرونشست نیستند به دلیل مراقبی که از آن‌ها انجام شده، نیست بلکه به دو دلیل است. او توضیح می‌دهد: یکی اینکه گروهی از این دشت‌ها آب چندان مرغوبی ندارند مثلا شور است بنابراین بهره‌برداری زیادی هم از آن انجام نمی‌شود. گروه دوم مربوط به دشت‌های شمالی کشور است. وضعیت شمال کشور به لحاظ منابع آبی کمی بهتر بود که البته در مورد آن‌ها هم دیگر این طور نیست و متاسفانه در مطالعات اخیر می‌بینیم که این شرایط مطلوب هم دارد تغییر می‌کند. در استان گلستان که منابع آبی کمتری به نسبت گیلان و مازندران دارد هم فرونشست شروع شده است.
او اضافه می‌کند: تقریبا دو سوم دشت‌های کشور درگیر فرونشست شدند و به لحاظ مساحتی نسبت به دو تا ۵ سال قبل دو تا سه برابر شده است.
این آمار عمومی است، اما دلیلی ندارد که ما در همه دشت‌هایی که این چالش را دارا هستند رفتار مشابه نشان دهند. در برخی دشت‌ها بنا به دلایلی فرونشست شدیدتر است. در برخی دشت‌ها مانند دشت‌های فلات مرکزی، علاوه بر نرخ بالا، چشم انداز مثبتی هم برای تغذیه‌شان وجود ندارد. به این دشت‌ها دشت‌های بحرانی می‌گوییم و از وضعیت فشردگی لایه‌های آبخوان در زیر زمین به خطری در روی زمین تبدیل شده‌اند مانند آنچه در دشت‌های استان اصفهان، کرمان، برخی نقاط خراسان، در بخش‌هایی از خود استان تهران، در یزد و دشت میناب و سمنان می‌بینیم. در جنوب کشور دشت‌های هرمزگان به شکل جدی درگیر این چالش است.
فرونشست در دشت‌هایی با آبخوان آب شیرین اتفاق می‌افتد. ما ۹۶۰ محدوده دشتی داریم که مبنای مطالعات وزارت نیرو و مبنای مطالعاتی ماست. دشت‌های کشور همه شرایط مشابه ندارند، اما تقریبا دو سوم یا حدود ۴۰۰ دشت در کشور ما قطعا درگیر مسئله فرونشست شدند.
وضعیت ناگوار اصفهان
مدیرکل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور معتقد است از میان مناطق نام برده اصفهان وضعیت ناگوارتری را تجربه می‌کند. او توضیح می‌دهد: نشست دشت اصفهان مستقیما کلان‌شهری مانند اصفهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
او در مورد تهدید فرونشست زمین بر سگونتگاه‌های زیستی ما می‌گوید: ما نقشه‌های فرونشست را داریم و می‌شود این نقشه‌ها را بر نقشه تقسیمات سیاسی کشور و شهرها و روستاها منطبق کرد و ببینیم به لحاظ آماری در چه وضعیتی هستیم. احتمالا این جزئیات در مرکز تحقیقات راه و شهرسازی وجود دارد. شهرهایی مانند کرمان، نیشابور، اصفهان، بیشتر شهرهای استان یزد، رفسنجان، مرودشت فارس، میناب همه در خطر قرار دارند.
گرچه ممکن است نقشه دقیقی از همه شهرها و روستا‌های در خطر فرونشست ترسیم نشده باشد، اما دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی پایان سال ۱۴۰۰ اعلام کرده بود که نزدیک به حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت واقع شدند. علی بیت‌الهی اعلام کرده بود: بررسی‌هایی که به‌صورت کشوری انجام شده نشان داده می‌شود که از ۳۱ استان در ۱۸ استان شاهد رخداد فرونشست هستیم.
مقابله را آغاز نکرده‌ایم
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با انتقاد از اینکه اتخاذ سیاست‌هایی برای مقابله با فرونشست در کشور ما آغاز نشده، گفت: پدیده اخیرا به بروز و ظهور عوارض خطرناک خود نیز نزدیک شده است. منظور از عوارض خطرناک وجود چاله‌ها و شکاف‌هایی است که به صورت ناگهانی در امتداد جاده‌ها، محدوده شهرها، در مراکز زیرساختی و مهم ایجاد می‌شود که نمونه‌های بارز آن را در شهرهای مختلف زیاد دیدیم. اخیرا در رسانه‌ها درباره ترک خوردگی متعدد ساختمان‌ها در شهر اصفهان و شهرک‌های اطراف آن و زیرساخت‌های مهم این شهر بسیار صحبت شده است. این امر به دلیل کمبود آب، به دلیل خشک شدن زاینده‌رود و کاشت برنج است که در اطراف زاینده‌رود اتفاق می‌افتد و آب زیادی از این طریق هدر می‌رود.
بیت‌الهی ادامه داد: حساسیت فرونشست را فقط نباید از دریچه خود خطر و آسیب‌های ناشی از آن نگاه کنیم. اهمیت این موضوع صرفا به این دلیل نیست که حوادث تلخ اتفاق می‌افتد یا خودرویی داخل چاله فرو می‌رود؛ چرا که این‌ها تنها از ابعاد کوچک فرونشست زمین است. از مهم‌ترین و دیگر آثار فرونشست از بین رفتن دشت‌ها و از بین رفتن کشاورزی است. اگر فرونشست به صورت ریشه‌ای و با روندی پیوسته دنبال نشود، این نگرانی را داریم که به مرحله‌ای برگشت‌ناپذیر برسد.
پیگیری درباره فرونشست در استان‌های مختلف نشان داد چندین استان با مشکل فرونشست زمین و آثار آن مواجه شدند. استان‌هایی مانند خراسان رضوی، اصفهان، تهران و کرمان بسیار در معرض خطر قرار دارند. همچنین چندین شهر از این استان‌ها در زون خطر فرونشست قرار دارند. به نظر می‌آید با توجه به نوع گسترش فرونشست نزدیک به حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت واقع شده‌اند. این مسئله مهمی است که باید به آن توجه کرد. ۲۰ میلیون نفر عدد زیادی است و می‌توان گفت که حدود یک چهارم کشور در این زون‌ها قرار دارد. همچنین زمین‌های ۳۱ شهر از استان اصفهان، ۳۰شهر از تهران، ۲۵ شهر از استان کرمان و ۲۴ شهر از استان خراسان رضوی دچار فرونشست شده‌اند.
در استان‌های البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی و… این فرونشست‌ها مشاهده می‌شود. یکی از نکات دیگر مهم این پدیده این است که روی این زون‌ها ساختمان‌ها با بنای خشت و گل در محیط‌های روستایی و اماکن باستانی و فرهنگی قرار دارد که در اثر فرونشست زمین دچار شکاف و ترک می‌شوند. ترک‌خوردگی موجب نامقاوم شدن ساختمان‌ها شده و زلزله‌هایی با قدرت متوسط نیز ممکن است موجب تخریب این ساختمان‌ها شود.
منبع: پیام ما