اقتصاد۲۴- ريزگردها، ذرات بسيار كوچك معلق در هوا هستند كه به خاطر ابعاد بسيار كوچك از جاذبه زمين (تا حدود زيادي) مي‌گريزند و همراه با گردش جريان هوا (باد) جابه‌جا مي‌شوند. اين ذرات به تناسب جهت جريان هوا در هر مسيري حركت مي‌كنند و نيز به تناسب شدت جريان هوا تا مسافات بعيد طي مسير مي‌كنند. مثلا ماهواره‌‌ها نشان داده‌اند كه ريزگردها از شرق آفريقا به پرواز درآمده و به صورت غبارهاي صورتي و سرخ‌رنگ تا ايران و فراتر به سمت شرق طي طريق كرده‌اند. رصد ماهواره‌اي اين غبارها نشان مي‌دهد كه اين ذرات تا اقيانوس كبير كشيده شده موجب باروري اقيانوس مي‌شود.
بنابراين ريزگردها داراي خاصيت فراوان لااقل براي باروري اقيانوس‌ها هستند. ريزگردها مانند كود طبيعي كوچك‌ترين موجودات درياها را مثل گياهان و جانوران تغذيه مي‌كنند و به اين ترتيب كوچك‌ترين موجودات مانند كف‌زي‌ها تا بزرگ‌ترين آنها مانند ماهي‌ها و نهنگ‌ها را تقويت مي‌كنند. به اين نحو درياها بر اثر ورود ميليون‌ها تن ريزگرد، هر روز غني‌تر و اكوسيستم آنها پيچيده‌تر مي‌شود. ريزگردها موجب ورود عناصر گوناگون به آب مي‌شوند و يك سوپ مغذي را تشكيل مي‌دهند كه گياه و جانور در آن رشد مي‌كنند و در نهايت انسان هم از غناي اين محيط‌هاي آبي استفاده مي‌كند.
چرا ريزگردها به وجود مي‌آيند؟
تالاب، درياچه يا باتلاقي يا رودخانه‌اي را تصور كنيد كه انواع موجودات زنده يا پس از مرگ در آنها مي‌افتند و مراحل فساد را طي مي‌كنند. مراحل فساد صرفا براي موجودات آلي (زنده) اتفاق مي‌افتد. صرفا گياهان و جانوران در اين مراحل گرفتار مي‌شوند. يك علف، بوته، درخت يا بدن يك جانور اين مراحل را طي مي‌كند تا اثري از آن باقي نماند. يك درخت تناور يا يك جانور بزرگ (مانند فيل) را تصور كنيد كه پس از مرگ، طبيعت براي آنكه اجزاي آن را مجددا تصاحب و به خود جذب كند بايد آنها را به قطعات بسيار كوچك‌تر تجزيه كند. اگر اين گياه و جانور در داخل آب افتاده باشد مراحل فسادكندتر و به آهستگي صورت مي‌پذيرد، زيرا آب موجب مي‌شود كه لايه‌اي سطح گياه يا جانور را بپوشاند (مانند موميايي كردن كه اين غلاف فساد را به تاخير مي‌اندازد ولي بعد از مدتي، با از بين رفتن اين لايه فساد آغاز مي‌شود.
پس از مدتي اگر گياه يا جانور كماكان در آب باشد، اجزاي آن تجزيه شده و توسط جريان آب پراكنده مي‌شود ولي اگر درياچه يا رودخانه و تالاب خشك شود، آن وقت گياه يا جانور در معرض عوامل فرسايشي مانند نور آفتاب، سرما، گرما، باران و برف قرار گرفته و به تدريج تجزيه مي‌شود و حالا منتظر باد و توفان مي‌ماند تا با جريان‌هاي هوا به اقصي نقاط منتقل شود! قدرت وزش باد تعيين مي‌كند كه تا كجا برود و جهت جريان هوا نيز تعيين‌كننده جهت عبور اين ريزگردهاست. بنابراين يكي از دلايل به وجود آمدن ريزگرد، خشك شدن رودخانه، تالاب يا درياچه و بيرون افتادن محتويات آنها است. ولي چرا بايد يك تالاب يا درياچه و رودخانه خشك شود كه ريزگرد توليد كند، يك دليل آنكه قبل از انقلاب در ايران وسيع ما 13 بند سد وجود داشت اكنون چند سد داريم؟ بيش از 650 بند! هر سدي جلوي عبور آب رودخانه را مي‌بندد بنابراين در پايين‌دست رودخانه يا خشك مي‌شود يا آب آن كاهش مي‌يابد و در هر صورت محتويات بستر رودخانه از آب بيرون آمده و در معرض عوامل فرسايش قرار گرفته و ريزگرد توليد مي‌كنند. بنابراين هر جا كه سدي روي رودخانه بسته مي‌شود، پايين‌دست رودخانه مستعد توليد ريزگرد مي‌شود.ما در ايران، حدود 4 برابر ظرفيت مراتع‌مان گوسفند و چراكننده ديگر داريم. چراي بيش از حد موجب لخت شدن زمين شده و زمين عريان موجب پيدايش ريزگرد مي‌شود كه منتظر حركت باد است تا از زمين كنده شود و صدها و هزارها كيلومتر را درنوردد! بنابراين ما در ايران ريزگردهايي داريم كه خودمان در ايران توليد كرده‌ايم، سدسازي، چراي بي‌حد، مصرف بيش از حد سفره‌هاي آب‌هاي زيرزميني، كشاورزي ناپايدار كه آب‌هاي اين سرزمين را هدر مي‌دهد همه اين عوامل موجب هدر رفتن آب و توليد ريزگرد مي‌شود.
آبي كه به صورت برف و باران از آسمان فرو مي‌ريزد در لايه‌هاي زمين فرو مي‌رود تا به سفره‌هاي آب‌هاي زيرزميني مي‌پيوندد. بنابراين ستوني از قطرات آب از سطح خاك، سفره آب‌هاي زيرزميني در عمق وجود دارد، با برداشت آب اين ستون كوتاه‌تر مي‌شود تا جايي كه دشت‌هاي ايران فرو مي‌نشيند. در برخي موارد نشست زمين در يك ناحيه كوچك اتفاق مي‌افتد كه به آن فروچاله مي‌گويند مانند كبوترآهنگ همدان و ميناب بندرعباس. در اين شرايط باز هم خاك كه آب خود را از دست داده ايجاد ريزگرد مي‌كند.
كجا ريزگردها به وجود مي‌آيند؟
احتمال بروز ريزگرد در مكان‌هاي طبيعي كه به دست بشر دستخوش تغييرات شده‌اند مانند محل‌هاي اطراف سدها، رودخانه‌هاي خشك شده، تالاب‌هايي كه به دست ما خشك شده‌اند، محل‌هاي احداث جاده به خصوص مراتعي كه تبديل به جاده شده‌اند و بالاخره مكان‌هاي جنگلي كه براي كشاورزي و ساخت و ساز تراشيده شده‌اند. همين جا ذكر كنم كه هر هكتار از جنگل مي‌تواند 5/7 تن ريزگرد را جذب كند و به همين دليل ارتفاعات اطراف تهران، بالاي 1800 متر ساخت و ساز را ممنوع كرده‌اند و البته دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات را غيرقانوني ساخته‌اند و نيز قبرستان شهدا نيز در اين ارتفاع غيرمجاز است. اگر اين فضا حفظ مي‌شد قطعا ريزگرد كمتري به تهران مي‌رسيد.
شهر اهواز در استان خوزستان چنان مورد هجوم ريزگرد قرار گرفته كه در كتاب‌هاي دانشگاهي در جهان به عنوان نمونه تخريب ريزگردها ذكر شده است؛ دليل؟ دو مطلب يكي اينكه در گذشته اطراف اين شهر زيبا جنگل‌هايي بود كه همگي پاكتراشي شد و اهواز در معرض طوفان‌هاي شديد ريزگرد قرار گرفت. دليل دوم همسايگي كشور عراق كه ريزگرد صادراتي را روانه اهواز مي‌كند.
سال‌ها پيش در يك هتل در بيرجند دو، سه شبي را بيتوته كردم. وقتي هنگام خداحافظي رسيد در دفتر هتل شعري به ديوار زده بود كه به ياد دارم:
دشمن دوست‌نما را نتوان كرد علاج
شاخه را مرغ چه داند كه قفس خواهد شد؟
در مورد ريزگرد هم بايد ببينيم همسايگان‌مان چه كساني هستند؟ كما اينكه عراق و هورالعظيم در مجاورت خوزستان و اهواز، اين استان زرخيز را مبتلا كرده. در همين موضوع يك متخصص ژنتيك توصيه مي‌كرد كه نظر به نقش مهم پدر و مادر در سلامت ما بايد مواظب باشيم پدر و مادر مناسب و سالم را براي خودمان انتخاب كنيم!
مسافت حتي اگر هزاران كيلومتر هم باشد مي‌تواند در انتشار ريزگرد تاثير داشته باشد؛ شرق آفريقا، كشور سوريه، عربستان سعودي، تركيه و بالاخره عراق همان تاثيري را در خوزستان دارند كه سيستان و بلوچستان!
چند نوع ريزگرد وجود دارند؟
1- ريزگردهاي داخلي (كه داخل ايران توليد شده‌اند).
2- ريزگردهايي كه منشاخارجي دارند مانند آنها كه از شرق آفريقا مي‌آيند يا از سوريه و عربستان سعودي. ناگفته نماند كه اين دو نوع از يكديگر قابل تمييز نيستند.
3- ريزگردهايي كه منشا گياهي و جانوري دارند.
4- ريزگردهايي كه منشا معدني دارند مانند سنگ و خاك.
5- ريزگردهاي درشت‌تر از 5/2 ميكرون.
6- ريزگردهاي ريزتر از 5/2 ميكرون (5/2 هزار ميليمتر).
رديف‌هاي 5 و 6 كه مربوط به اندازه و بعد ريزگرد است مهم‌ترين نقش را در تاثيرگذاري ريزگردها دارند. به اين ترتيب كه معمولا ريزگردهاي خيلي ريز (كمتر از 2.5 هزارم ميليمتر يا 2.5 ميكرون وخيم‌ترين تاثير را در سلامت انسان دارند، زيرا اين ذرات خيلي ريز پس از آنكه از راه دهان و بيني وارد حنجره شدند در محلي مي‌نشينند كه محل تبادل دي‌اكسيد كربن و اكسيژن است. اگر اين تبادل به خوبي صورت نپذيرد، اكسيژن كافي به ريه‌ها و اندام‌ها نمي‌رسد. نفس تنگي، لب‌هاي كبود، حالت خفگي و نياز به اكسيژن از عوارض اين‌گونه ريزگردهاي خيلي ريز هستند!
بیشتر بخوانید: بازگشت گرد و خاک به آسمان ایران
براي جلوگيري از تاثير ريزگردها استفاده از ماسك‌هاي به خصوص توصيه مي‌شود. ولي تجربه كوويد 19 به ما آموخته كه استفاده از ماسك به خصوص آنها كه چشمه‌هاي ريز دارند موجب نفس تنگي مي‌شود و به صورت ممتد براي زمان‌هاي طولاني نمي‌توان از آنها استفاده كرد و حتي‌المقدور بعد از هر نيم ساعت استفاده بايد آن را از صورت برداشت و به صورت آزاد نفس كشيد. تا به حال از يك نوع ريزگرد كه متاسفانه فقط در ايران به كار مي‌رود سخن نگفته‌ام و آن ريزگرد حاصل از سوزاندن مازوت در نيروگاه‌هاست.مازوت كه به آن نفت كوره يا نفت سياه مي‌گويند در نانوايي‌ها و حمام‌ها به مصرف مي‌رسيد و تحقيقات نشان داده كه به طور صددرصد سرطان‌زا هستند. اگر تصور كنيم نفت استخراج شده را وارد يك لوله تصفيه كنيم در بالاي لوله تصفيه سوخت جت، كمي پايين‌تر نفت سفيد، بعد گازوييل و پايين‌تر نفت كوره يا نفت سياه به وجود خواهد آمد
در گذشته نفت سياه به نام نفت كشتي هم معروف بود و به امارات مي‌فروختيم و آنها اين سوخت را در كشتي‌هايي كه به نقاط دوردست درياها مي‌رفتند، وارد كرده و مي‌سوزاندند؛ تلاطم هوا به قدري شديد بود كه اين سوخت‌‌ها آلودگي توليد نمي‌كرد. بعدها استانداردهاي بين‌المللي ميزان كربن را در مازوت حدود نيم درصد تعيين كرد. متاسفانه مازوت ايران 70 برابر بيشتر از اين استاندارد بوده (3.5 درصد) در نتيجه ايران مجبور شد كه اين مازوت را كه كماكان توليد مي‌شود در ايران دپو كند. با افزايش مازوت ذخيره شده و كاهش مخازن ذخيره‌مازوت ما مجبور به مصرف آنها در نيروگاه‌ها شديم. به خصوص در زمستان كه سوخت براي توليد الكتريسته نداريم، مازوت بيشتري مصرف مي‌كنيم. مازوت را نه مي‌توان به زمين تزريق كرد، نه مي‌توان آن را سوزاند به خاطر آلودگي هوا و نه مي‌توان آن را به آب ريخت و كسي هم از ما نمي‌خرد! و لذا مال بد...!
چاره‌اي نداريم جز آنكه ميزان آلايندگي آن را كاهش دهيم. شايد مشتري براي آن پيدا شود. البته هزينه تصفيه مازوت را بايد بپردازيم تا شايد مورد قبول بازار خارج قرار گيرد. به هر حال بهتر از مسموم كردن مردم وطن‌مان است. نيروگاه برق نكا كه از مازوت استفاده مي‌كند به تنهايي هواي منطقه وسيعي را مسموم كرده و مردمي راكه به خاطر هواي پاك به مازندران كوچ كرده‌اند نااميد كرده است؛ حيف.
تاثير ريزگرد بر محيط زيست!
در ابتدا ذكر يك مطلب لازم است و آن اينكه انسان محور توسعه پايدار و باارزش‌ترين موجودات است و هر چه كه براي رضايت اوست، ارزشمند است بنابراين بدون انسان و بدون نگرش او هيچ ارزشي وجود ندارد.بنا بر آنچه گفته شد، عوامل گوناگون وقتي ارزش‌گذاري مي‌شوند كه توسط انسان ارزيابي شوند. ريزگردهايا هر عامل تغييردهنده محيط نيز بايد توسط انسان مورد بررسي و مداقه قرار گيرد و اگر مورد سليقه او بود، ابعاد قابل قبول خواهد داشت.حدود 2 سال پيش شهر زيباي خوزستان، اهواز زيباي ايراني موجب هجوم ريزگردها واقع شد. اين هجوم كليه تشكيلات و تاسيسات شهري را از كار انداخت.
سيستم اينترنت، سيستم آب شهري، تلفن همه از كار افتادند و كار به تعطيل شدن اداره‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها كشيد. تمام اينها تاثير يك ذراتي است كه قابل شناسايي هم نيستند و چنان تاثيري بر يك شهر متمدن امروزي مي‌گذارند كه زندگي را مختل مي‌كنند به طوري كه قبل از اين حتي اين تاثيرات قابل شناسايي نبود. در قسمتي ديگر از اين گزارش ذكر كردم كه مراكز دانشگاهي تاثيرات ريزگردها را در تاسيسات شهري مورد بحث و بررسي قرار دادند و از آن عبرت گرفتند.
همچنين كه در حال نگارش اين مقاله بودم يكي از خبرنگاران تماس گرفتند و مساله عجيبي را مطرح كردند. ايشان گفتند شايع شده كه در عراق دستگاهي را به كار مي‌گيرند كه گرد و خاك را (ريزگرد) به طرف ايران مي‌فرستند و اين ذرات تا تهران طي طريق مي‌كنند. واقعا كه چون نديدند حقيقت ره افسانه زدند. بنده هيچ دستگاهي را نمي‌شناسم كه ريزگرد را از عراق تا تهران بفرستد. اما اگر با واقعيت‌ها سروكار داشته باشيم قطعا بهتر از شايعات پاسخ مي‌گيريم. حقيقت آن است كه مساله بغرنج ريزگرد تا آينده قابل پيش‌بيني مهمان ما خواهد بود. تا جايي كه كشورهاي درگير متفقا به فكر رفع مشكل باشند و آن وقت شايد تا 10 سال بعد از ريزگرد رهايي يابند. زودتر از اين امكان ندارد. اصلا اگر چنين اتفاقي بيفتد به طور قطع اين مهم‌ترين معاهده بين چند كشور براي بهبود وضع محيط‌زيست منطقه خواهد بود.
به اميد آن روز.
منبع:روزنامه اعتماد