اقتصاد۲۴ - همه چیز ناگهان مختل شد و در یکی از روز‌های سال ۲۰۲۲ به عصر ایمیل پرتاب شدیم. برنامه‌ریزی‌ها به هم ریخت و محموله‌ها دیر رسید. کار تا جایی خوابید که سرمایه‌گذار از تامین هزینه‌های اول ماه مشوش شد. حلقه ارتباط با دنیا که تحریم آن را به شدت تنگ کرده بود؛ حالا تنگ‌تر می‌شود. تعدادی از طرف‌های تجاری ایران که حوصله محدودیت‌های طرف ایرانی را ندارند؛ بازارشان را به گروه دیگر می‌سپارند و مراوده با ایران را به آینده و رفع تنگنا‌های داخلی ایران حواله می‌دهند. برخی که پرحوصله‌تر هستند یا به واسطه اعتبار تجارت چندین و چندساله با طرف ایرانی، هنوز پای کار مانده‌اند هم مجبورند تکنولوژی را فراموش کنند و به دوران تلفن و تلگراف و ایمیل بازگردند. اینجا دیگر کاری از دست تکنولوژی برنمی‌آید. نه خبری از تماس‌های تصویری‌ست، نه امکان ارسال موقعیت مکانی و نه امکان دیدن تصاویر کالای مورد تقاضا. اگر این را فراموش نکنیم که درصد بالایی از مواد اولیه تولید داخل را وارد می‌کنیم، متوجه خواهیم شد که فقط واردات و صادرات گرفتار فیلتر‌ها نیست، تولید هم پاسوز ماجرای محدودیت‌ها و فیلترینگ شده است. یک ماه است همه به دنبال راه‌هایی برای عبور از فیلتر‌ها هستند، هزینه اش را هم می‌دهند، اما سرور‌ها زود شناخته و مسدود می‌شوند و تا دسترسی به راه عبور جایگزین، زمان زیادی از دست می‌رود. این روز‌ها کار مدام دچار سکته می‌شود.
روایت اول
از واحد تولید واکسن
سینا تلفن به دست، جملاتی را به عربی می‌گوید. صدایش گرفته است و به سختی با ما صحبت می‌کند. لابه‌لای جملاتی که به آن طرف خط می‌گوید با تندی دستوراتی به اطرافیانش می‌دهد.
سینا ارجمند فعال حوزه داروست. او گوید: «اگر ماده موثره دیر برسد، تولید دچار مشکل می‌شود.»
او نگران واکسن‌هایی است که اول ماه باید تحویل دهد. «اماراتی‌ها روی خوشی ندارند. وقتی صحبت از اپلیکیشن جایگزین می‌شود رو ترش می‌کنند. جواب سر بالا می‌دهند. سر ماه باید دو میلیون دوز واکسن تحویل بدهیم و هنوز مواد موثر آن‌ها را نتوانسته‌ایم وارد کنیم.»
آینده روابط تیره و تار شده. چند کشور از ادامه همکاری با ایران انصراف دادند. دلیل عمده این عدم همکاری محدودیت‌های ارتباطی عنوان می‌شود.
«هفته آینده قرار بود جلسه‌ای با اماراتی‌ها برای همکاری‌های مشترک داشته باشیم، اما طرف مقابل طی تماسی انصراف خود را اعلام کرد. این همکاری می‌توانست بخشی از نیاز‌های ما به مواد اولیه را برطرف کند.»
کمبود در بازار دارو همیشگی بوده. گاهی به دلیل تامین نشدن ارز، گاهی تغییر یا عدم تغییر قیمت و گاهی...، اما این بار اختلال در واردات مواد موثر بر بازار سایه انداخته است. کار هر روز سخت‌تر می‌شود و طرف‌های تجاری هر روز متوقع‌تر.
«طرف‌های تجاری‌مان این بار به بهانه موانع اینترنتی پول اضافه‌تر طلب می‌کنند. قبلا هزینه تجارت به دلیل تحریم افزایش یافته بود و از یک طرف گران‌تر می‌خریدیم و از طرف دیگر ارزان‌تر می‌فروختیم. حالا درصد‌هایی که برای عبور از محدودیت‌های اینترنت باید به طرف تجاری بپردازیم هم اضافه شده و هزینه تجارت بسیار بالاتر رفته است.»
روایت دوم
از کارخانه صنایع غذایی
«اسم‌مان تولیدکننده است، اما بدون وارد کردن مواد اولیه چه تولیدی می‌توانیم داشته باشیم؟ از استات‌سدیم که یک ماده نگهدارنده است تا تتراپک‌های کاغذی بسته‌بندی را وارد می‌کنیم. اگر در بهترین حالت بنا را بر این بگذاریم که کل مواد اولیه را از محصولات خام کشاورزی و دامی داخلی استفاده کنیم، برای بسته‌بندی چه می‌توانیم بکنیم؟»
شیدا ظهوری فعال صنایع غذایی است. او برای چرخاندن امورات بخش بازرگانی کارخانه دچار مشکل شده است. خرید مواد اولیه یک بخش کار است و صادرات محصولات نهایی بخش مهم دیگر. «این روز‌ها بازار‌های صادراتی محصولات غذایی ایران به خطر افتاده. برای فروختن محصولات غذایی به عراق که خیلی خوب از ما خرید می‌کرد هم دچار مشکل شدیم. اصلا سایت‌های با دامنه IR برای خارجی‌ها باز نمی‌شود که سایت و محصولات‌مان را ببینند. روز‌های اول از مشتری‌های خارجی می‌خواستیم که اپلیکیشن‌های ایرانی نصب کنند تا بتوانیم تبادل اطلاعات کنیم. نمی‌دانستیم که اپلیکیشن‌های داخلی برای خارجی‌ها مسدود است. راه‌های ارتباطی‌مان قفل شده و همه چیز را تلفنی باید توضیح بدهیم. چه کسی در قرن ۲۱ حاضر است با تلفن محصول مورد نظرش را انتخاب و خرید کند؟»
بیشتر بخوانید: «هکتیویسم»، تهدیدی تازه برای تهران
ایران هر سال تقریبا دو میلیارد دلار محصولات صنایع غذایی صادر می‌کند. این عدد، سهم کمی از صادرات غیرنفتی نیست. کیفیت محصولات غذایی ایران باب میل اغلب همسایه‌هاست و تولیدات ایرانی را خوب می‌خرند. اما شیدا می‌گوید در یک ماه گذشته با مشکلاتی که در برقراری ارتباط داشتیم، میل خرید کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است.
روایت سوم
از شرکت کشتیرانی
محدودیت‌های اینترنت نظم فعالیت کشتیرانی ایران را مختل کرده است. ارسال پیام‌ها به کندی صورت می‌گیرد و در بعضی مواقع امکان ارسال نیست. مسعود دانشمند، فعال حوزه کشتیرانی است. او می‌گوید: «کشتیرانی باید با صاحب کالا ارتباط مستمر داشته باشد. اعلام کند که کشتی چه زمانی بارگیری شده و چه زمانی حرکت می‌کند. تمام مراحل نیز از طریق پیام‌رسان‌های مختلف به صورت صوتی، تصویری و متن تبادل می‌شود. خط کشتیرانی بار مردم را جابه‌جا می‌کند و باید به مردم و صاحبان بار و عوامل مرتبط با آن اطلاعات به‌موقع داده شود. ابزار این اطلاع‌رسانی هم پیام‌رسان‌های مشترک بین کشورهاست.»
با قطع پیام‌رسان‌های خارجی، به دوران بدون تکنولوژی بازگشته‌ایم. محدودیت‌های جدید سبب شده امکان ارسال موقعیت مکانی و مشخص کردن محل کشتی‌های حمل بار و سوخت وجود نداشته باشد. «ناچاریم از ایمیل استفاده کنیم، اما ایمیل کارآیی پیام‌رسان‌های جدید را ندارد. تبادلات صوتی و تصویری به نازل‌ترین سطح خود رسیده و این موضوع اخلال بزرگی در کار ایجاد کرده است. حمل و نقل به سطح پایینی از کارآیی رسیده است. محموله‌ها یا با تاخیر می‌رسند یا در بنادر می‌مانند. گاه به صاحب بار نمی‌توانیم اعلام کنیم که کالا به مقصد رسیده است.»
بیشتر بخوانید: شرط وزیر ارتباطات برای رفع فیلتر اینستاگرام!
عدم کارآیی پیام‌رسان‌های داخلی در ارتباطات تجاری فصل مشترک همه نقدهاست. «پیام‌رسان‌های داخلی برای داخل کشور کاربرد دارد، وقتی پا را از مرز بیرون می‌گذاریم پیام‌رسان‌ها الکن می‌شوند. اگر در تبادلات بین‌المللی پیام‌رسان خارجی کار نکند؛ تجارت به لکنت می‌افتد. هرچند می‌توان مانند گذشته با چاپار و تلگراف و تلفن کار را انجام داد، اما کارآیی به طرز چشمگیری افت می‌کند.»
دولت بدون این که زیرساختی مهیا کند، پیام‌رسان‌های خارجی را می‌بندد. به جای آن پیام‌رسان‌هایی را معرفی می‌کند که در روابط بین‌الملل قابل استفاده نیست. «دولت از تاجر و تولیدکننده مالیات می‌گیرد و به‌ازای درآمد کلانی که دارد موظف است بستر‌های لازم برای تبادلات تجاری را مهیا کند، اما این وظیفه را انجام نداده است.»
روایت چهارم
از یک واحد بازرگانی
تبادل اطلاعات با کشور‌های مبدا در بحث واردات از طریق فیلترشکن انجام می‌شود، اما در نقل و انتقال مالی مشکلات فراوان وجود دارد. کاوه زرگران فعال حوزه بازرگانی است. او می‌گوید: «اولین گام در ارتباطات تجاری، مذاکره با طرف خارجی‌ست که برای این کار لازم است به پیام‌رسان‌های خارجی و مشترک دسترسی داشته باشد تا این ارتباط برقرار شود. مرحله بعد رد و بدل شدن قراردادهاست. برای این کار نیز باید از اپلیکیشن‌های خارجی استفاده شود.»
ارتباط با دنیا هر روز سخت‌تر می‌شود یا از آن طرف راه‌ها بسته می‌شود یا این طرف به بن‌بست می‌خوریم. «با قطع شدن پیام‌رسان‌های خارجی عملا کار تجارت قفل می‌شود. پیام‌رسان‌های داخلی به‌هیچ‌وجه پاسخگو نیست چراکه برای ایجاد رابطه با طرف خارجی لازم است طرف مقابل هم پیام‌رسان مشترک داشته باشد. از آنجا که پیام‌رسان داخلی در کشور‌های دیگر قابل دسترس نیست، امکان استفاده از اپلیکیشن ایرانی مشترک وجود نخواهد داشت.»
این روز‌ها برای ایجاد ارتباط با کشور‌های طرف قرارداد از فیلترشکن‌ها استفاده می‌شود، اما اگر به گفته وزیر ارتباطات برای فیلترشکن‌ها جرم‌انگاری شود چه خواهد شد؟ «اگر استفاده از فیلترشکن جرم‌انگاری شود و نتوانیم از فیلترشکن استفاده کنیم تجارت قفل خواهد شد و ارتباط تجاری بین ایران و جهان از بین خواهد رفت. ما در همین شرایط هم در حال از دست دادن بازار‌های صادراتی‌مان هستیم.»
روایت پنجم
از کارخانه لوازم خانگی
«ما مزیت رقابتی نسبت به برند‌های خارجی نداریم. قدرت دامپینگ هم نداریم و نمی‌توانیم محصول را ارزان‌تر به بازار‌های منطقه بفرستیم. در مقابل حجم گسترده کالا‌های چینی، جایی برای مانور نیست؛ بنابراین صادرات متوقف است و تنها امیدبخش تولید، فروش داخلی‌ست.»
احسان فدایی، فعال حوزه لوازم خانگی است. او از بازار داخلی می‌گوید: «بازار انگار قفل شده. تولیدکننده سرمایه خود را جایی فرستاده که درگیر خواب شده است. رکود کاملا قابل لمس است وقتی انبار جنس‌های تلنبارشده را می‌بینیم، سرمایه در گردش وجود ندارد و همین مسئله هزینه تمام شده کالا را بالا می‌برد. فکر کنید سر ماه هزینه انبارداری، پرسنلی، جاری، گمرک و مالیاتی را دارید حالا هزینه خواب سرمایه هم باید اضافه کنید. اما وقتی قیمت‌ها را بالا می‌بریم، داد همه بلند می‌شود.»
«امروز بازار شش تا هفت میلیارد دلاری‌ای به خواب رفته که بخش عمده و عظیم آن توسط توزیع شبکه فروش خرد هدایت می‌شد. فروشگاه‌های بزرگ فقط در کلان‌شهر‌ها هستند و تازه به عرصه فروش لوازم خانگی وارد شده‌اند، مردم به‌طور عام به بورس لوازم خانگی مراجعه می‌کردند. تولید لوازم خانگی از طریق همان حلقه یعنی فروشندگان خرد به مشتریان متصل بود. فروشندگان خرد هم در دو سال گذشته به واسطه شیوع کرونا، کسب و کار‌ها را به فضای مجازی منتقل کرده‌اند. تبلیغ برای یک محصول، عرضه کالا‌های اقساطی و معرفی تولیدات جدید همه در فضای اینستاگرام انجام می‌شد.»
با محدودیت‌های اعمال‌شده عملا راه فروش تولیدات داخلی در پیام‌رسان‌ها مسدود شده است. «کسب‌وکار‌ها برای صفحات‌شان میلیون‌ها تومان هزینه کرده بودند. هزینه‌های زیادی هم برای شو روم‌ها شده بود. سال‌ها روی پربازدید شدن صفحات کار شده بود، اما به یکباره همه زحمات آن‌ها از بین رفت. درست مثل یک زلزله که همه چیز را نابود می‌کند.»
سال ۹۵ شورای امنیت ملی فعالیت در پیام‌رسان‌های خارجی از جمله واتس‌اپ و اینستاگرام را ممنوع کرد. اما از آنجا که اطلاع‌رسانی مناسبی صورت نگرفت و زیرساخت انتقال کسب‌وکار‌ها به پیام‌رسان‌های داخلی به درستی فراهم نشد؛ فیلترینگ پیام‌رسان‌های خارجی شوک بزرگی به اقتصاد وارد کرد. «چگونه شورای امنیت فعالیت در پیام‌رسان‌های خارجی را ممنوع کرده بود، اما تمامی مقامات و مسئولان و رهبران عقیدتی و سیاسی در این پیام‌رسان‌ها فعالیت داشتند؟ شاید اگر صفحه مسئولان داخلی به دنبال تصمیم شورای امنیت بسته می‌شد مقدمات کوچ راحت‌تر فراهم می‌شد.»
روایت ششم
از کف بازار
یک شوک روانی به مردم وارد شده و انگیزه خرید گویا از بین رفته است. کسی حس و حال خرید ندارد. مردم یا به بازار نمی‌آیند یا اگر گذرشان به بازار می‌افتد، برای خرید، قصدی نمی‌کنند مگر خریدی واجب.
علی رجایی هرچند مغازه‌ای بزرگ در بازار دارد، اما می‌گوید عمده فروش‌اش از طریق فضای مجازی انجام می‌شد. «ارتباط بین خریدار و فروشنده‌ها عمدتا از طریق پیام‌رسان‌های خارجی صورت می‌گرفت. ارتباط بین کسب‌وکار‌ها از طریق واتس‌اپ و ارتباط بین خریدار و فروشنده از طریق اینستاگرام برقرار می‌شد. بازار بزرگی وجود داشت که فقط با یک جست‌وجوی ساده و فقط با یک هشتگ امکان مشاهده همه نیازمندی‌ها وجود داشت. این بازار بزرگ امروز از بین رفته است. بانک اطلاعاتی عظیمی از تولیدکنندگان، فروشندگان و خریداران در این پیام‌رسان‌ها وجود داشت که امروز دیگر قابل دسترس نیست. امروز باید از صفر شروع کنیم. ساختمان به‌طور کامل تخریب شده و باید ساخت آن را از نو آغاز کنیم.»
رجایی در حالی می‌گوید که باید از نو شروع کنیم که در داشتن پیام‌رسان جایگزین برای او تردید زیادی دارد. «امروز بین مردم استفاده از یک پیام‌رسان داخلی مورد اجماع قرار نگرفته است. ماهیت پیام‌رسان‌ها به وجود اجماع درباره آن وابسته است. اگر کاربران به هر دلیلی متقاعد به استفاده از یک پیام‌رسان نشوند؛ نمی‌توان روی ایجاد بازار بزرگ مجازی جایگزین فکر کرد. هنوز اکثریت مردم به این نتیجه نرسیده‌اند که از کدام اپلیکیشن می‌خواهند به عنوان جایگزین استفاده کنند. بعد از فیلتر شدن تلگرام، مهاجرت گسترده‌ای به واتس‌اپ و اینستاگرام انجام شد. اما با فیلتر شدن این دو اپ فراگیر، مردم برای کوچ اجباری به اپ‌های داخلی به جمع‌بندی نرسیده‌اند. اعتماد به اپ‌های داخلی به شدت پایین است و بسیاری از مشتریان در بدترین شرایط نیز حاضر به استفاده از این پیام‌رسان‌ها نیستند.»
بیشتر بخوانید: صدای پای اینترنت طبقاتی در بهارستان
قطع اپلیکیشن‌ها به‌طور مستقیم بر بازار فیزیکی اثر داشته است. «فروش در بازار فیزیکی ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش یافته است. تعداد قابل توجه خریداران از اپلیکیشن‌ها کالا را انتخاب و مراجعه حضوری می‌کردند. مردم دنبال راه‌های دور زدن مسدودسازی‌ها هستند. به نسبت روز‌های اولی که فیلتر آغاز شد، دسترسی مردم به اپلیکیشن‌های فیلترشده ۵۰ درصد بیشتر شده است. این آمار از تعداد بازدید پست‌ها و استوری‌های اینستاگرام مشخص می‌شود. اخیرا نیز تعدادی از همکاران بانه استارلینک را ۴۸ تا ۶۰ میلیون تومان برای فروش تبلیغ می‌کنند.»
روایت هفتم
از بازار سرمایه
«سرمایه‌گذاری خارجی در بورس به صفر رسیده است. نه بازار سهام، نه بورس کالا و نه بورس انرژی در خارج از کشور باز نمی‌شود.»
نرگس سعیدی فعال بازار سرمایه است. او به روز‌هایی اشاره می‌کند که سرمایه‌گذاری خارج‌نشینان در بورس امکان‌پذیر بود. «امروز هیچ‌یک از سایت‌های بورسی و زیرمجموعه‌های آن در خارج از کشور در دسترس نیست. حتی کدال هم در خارج باز نمی‌شود. امروز حدود شش میلیون ایرانی مقیم در کشور‌های دیگر داریم. این افراد یا سرمایه‌گذار هستند یا تولیدکننده یا دانشجو و فعال اقتصادی خرد. در گذشته این افراد تعامل زیادی با بورس داشتند. اما امروز ارتباط با ایران برای آن‌ها بسیار دشوار شده است.»
«قبلا دولت یکی از انگیزه‌های ایجاد بورس انرژی را تبادل با خریداران خارجی عنوان می‌کرد. امروز اگر یک خارجی بخواهد از طریق بورس انرژی محموله‌ای سفارش دهد چگونه می‌تواند محموله را ببیند و ثبت سفارش کند؟ مگر اینکه چاپار به ایران بفرستد.»
نگاه کارشناس
نایب‌رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری اتاق تهران خبر داد
افزایش اقدام برای مهاجرت به همسایگان
محدودیت‌های اعمال‌شده در یک ماه گذشته برای اینترنت و پیام‌رسان‌های خارجی زیان قابل ملاحظه‌ای به بار آورده است. فرزین فردیس، نایب‌رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران ضمن اعلام برآورد‌هایی از خسارت‌های وارده، به موضوع مهم دیگری اشاره می‌کند. او می‌گوید: «در گذشته مهاجرت‌ها بیشتر به آمریکا، کانادا و کشور‌های تراز اول اروپایی بود، ولی این روز‌ها می‌بینیم که بسیاری از جوانان فناورمان، ترکیه، امارات، قطر، عمان و سایر کشور‌های منطقه را برای مهاجرت انتخاب می‌کنند.» او در این گفتگو تبعات این اتفاق را توضیح می‌دهد.
در یک ماه گذشته محدودیت‌های اینترنت و فیلتر شدن پیام‌رسان‌های خارجی که بخش مهمی از شبکه خرده‌فروشی را همراهی می‌کرد؛ چه میزان خسارت به همراه داشته است؟
بخشی از خسارت‌ها، خسارت‌هایی است که به صنعت ICT مستقیم وارد می‌شود. در این حوزه بخش IT خسارت‌های بیشتر و بخش CT خسارت‌های کمتری دیده‌اند. براساس آمار منتشرشده از سوی بانک مرکزی، صنعت ICT سهم ۳/۳ درصدی از تولید ناخالص داخلی در سال گذشته داشته است. اگر نرخ دلار را ۳۰ هزار تومان در نظر بگیریم و تولید ناخالص داخلی ۳۵۰ میلیارد دلاری را مبنای محاسبه قرار دهیم، طی ۳۰ روز گذشته ۳۵ هزار میلیارد تومان به بخش ICT کشور خسارت وارد شده است.
برآوردی از میزان خسارت به سایر بخش‌های اقتصاد وجود دارد؟
در مورد سایر فعالیت‌های اقتصادی که خارج از حوزه ICT است مانند تولیدکنندگان، صادرکنندگان، صنایع حمل و نقل و کشتیرانی، رشته‌های فعالیت خرده‌فروشی مرتبط با شبکه‌های اجتماعی، گردشگری و... نیز خسارت‌ها اتفاق افتاده است. هرکدام از این بخش‌ها به نحوی از اختلال در تبادلات اطلاعاتی، ارتباطی و مالی آسیب‌دیده‌اند. به‌طور مثال مذاکرات صادرکنندگان در یک ماه گذشته بسیار محدود شده و بعضا غیرممکن بوده است. طبیعتا صادرکننده نمی‌تواند از طرف تجاری بخواهد برای مذاکره و عقد قرارداد، ارسال پروفرما، سفارش‌گذاری، شرایط حمل و تحویل کالا از پلتفرم‌های داخلی استفاده کند؛ لذا صادرکنندگان برای ارتباط با طرف‌های تجاری به‌شدت دچار مشکل شده‌اند. اما بیشترین آسیب را شبکه‌های خرده‌فروشی وابسته به شبکه‌های اجتماعی دیده‌اند. طبعا خرده‌فروشی‌های متکی به فضای مجازی نتوانسته‌اند در مدت فیلترینگ، راه جایگزین برای ادامه فعالیت پیدا کنند.
چه تعداد فروشگاه در این بخش وجود داشته است؟
تخمینی که در مورد شبکه خرده‌فروشی متکی به فضای مجازی وجود دارد؛ ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار فروشگاه است که نزدیک به یک میلیون شغل به‌طور مستقیم به آن وابسته است. تعداد افراد وابسته غیرمستقیم مانند شبکه حمل و نقل و پست نیز بین سه میلیون تا هشت میلیون نفر تخمین زده می‌شوند.
آیا رقمی از میزان خسارت وارده به اجزای مختلف اقتصاد در یک ماه گذشته وجود دارد؟
رقمی که برای خسارت‌های وارده به فعالان اقتصادی از جمله تولیدکنندگان، صادرکنندگان، صنایع حمل‌ونقل و کشتیرانی، رشته‌های فعالیت خرده‌فروشی مرتبط با شبکه‌های اجتماعی، گردشگری و... ناشی از اختلال در تبادلات اطلاعاتی، ارتباطی و مالی تخمین زده شده بالغ بر ۴۵ هزار میلیارد تومان از سهم تولید ناخالص داخلی است. در واقع می‌توان گفت صنایع در معرض تحدید جدی قرار دارد. البته این ماکزیمم میزان خسارت برآوردی است و نه عدد دقیق آن.
البته خسارت می‌تواند ابعاد غیرمالی هم داشته باشد که در بلندمدت به آسیب‌های بیشتر اقتصادی بینجامد.
بله. مسئله‌ای که هزینه‌ها و خسارت‌هایش به‌راحتی قابل احصا نیست، بحث لطمه‌ای است که به نام ایران در خارج از کشور وارد شده است. مجموع سرمایه‌گذاری در کشور در سال گذشته دو میلیارد دلار کاهش پیدا کرده و بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار ایران، افغانستان بوده است. در واقع ایران در سال‌های گذشته به واسطه تحریم‌ها، افت سرمایه‌گذاری شدیدی را تجربه کرده است و اینک به دلیل شرایط و محدودیت‌های جدید وضعیت خوبی برای این حوزه قابل ترسیم نخواهد بود. موضوع مهم دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد شدت گرفتن علاقه‌مندی و اقدام برای مهاجرت است. در میان سرمایه‌های انسانی کشور میل به رفتن بیشتر شده است. در گذشته مهاجرت‌ها بیشتر به آمریکا، کانادا و کشور‌های تراز اول اروپایی بود، ولی این روز‌ها می‌بینیم که بسیاری از جوانان فناورمان، ترکیه، امارات، قطر، عمان و سایر کشور‌های منطقه را برای مهاجرت انتخاب می‌کنند. این مسئله دو وجه خسارت برای ایران دارد. اول آنکه ایران سرمایه انسانی خود را از دست می‌دهد و دوم اینکه کشور‌های منطقه و رقیب با نیروی متخصص ایرانی، روز به روز توانمندتر می‌شوند و بعدا در جدال‌های فناورانه‌ای که در منطقه داریم کشور‌های منطقه می‌توانند دست بالاتری داشته باشند.