اقتصاد۲۴- بیش از یک ماه از فیلترینگ گسترده بر فضای اینترنت کشور می‌گذرد؛ یک ماهی که هم پیامد‌های اقتصادی داشته و هم اجتماعی. اعتراض‌ها به فیلترینگ دیگر به کسب و کار‌های کوچک که در بستر اینستاگرام یا واتس‌آپ فعال بودند، محدود نشده و صاحبان کسب و کار‌های بزرگ، اعضای اتاق بازرگانی و اصناف هم حالا از این شرایط معترض هستند.
همیشه وقتی محدودیت پیش می‌آید، شاید گروه بزرگی زیان ببینند، اما حتما برای گروهی که می‌توانند این محدودیت‌ها را دور بزنند، اوضاع آنقدر‌ها هم بد نمی‌شود. هرچقدر که پیام‌های رسیده از نهاد‌های تصمیم‌گیرنده قدرت و حکومت بر آتش محدودیت بدمد و از دائمی شدن فیلترینگ خبر بدهد، آن گروه که در این آشفته‌بازار نفع می‌برند، حال بهتری خواهند داشت، بازارشان داغ است و از این وضعیت خرسندند؛ گروهی ناشناس که فیلترشکن می‌فروشند.
از زمانی که استفاده از اینترنت در ایران همگانی شده، فیلترشکن‌ها هم در کنار آن‌ها قرار گرفته‌اند. دو دهه قبل بیشتر فیلترشکن‌ها رایگان بود. به‌تدریج وقتی تعداد وب‌سایت‌های فیلترشده افزایش پیدا کرد، کسب و کار جدیدی برای گروهی ایجاد شد که کارشان فروش فیلترشکن بود. به تدریج بازار این گروه بزرگتر شد. به‌خصوص وقتی که پیام‌رسان‌ها در تلفن‌های هوشمند فیلتر شدند. مهمترین بازار آن‌ها شاید در چند سال اخیر، فروش پروکسی برای تلگرام و برخی پلتفرم‌هایی باشد که از طریق تلفن‌های هوشمند غیرقابل دسترس بودند.
بازار پررونق خاکستری
پس از آنکه پیام‌رسان تلگرام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و به دستور مقامات قضایی فیلتر شد، کسب و کار پروکسی‌فروش‌ها هم داغ شد. هرچند طیف زیادی از کسانی که فیلترینگ را دور می‌زدند، از پروکسی‌های رایگان استفاده می‌کردند، اما گروهی هم بودند که به واسطه کار و تجارت آنلاین نیاز به آی‌پی ثابت داشتند. طبیعتا این گروه اقدام به خرید وی‌پی‌ان می‌کردند؛ هم از فروشندگانی که نام و نشانی نداشتند و تنها راه ارتباط با آن وب‌سایت، ایمیل یا حتی آی‌دی در تلگرام بود.
کاسبان فیلترینگ کارشان شبیه کاسبان تحریم‌هاست. حیات و ممات‌شان به محدودیت‌ها وابسته است. کاسبان فیلترینگ، گروهی هستند که با گذشت بیش از دو دهه فعالیت آن‌ها در فضای اینترنت ایران، همچنان گمنام هستند. کسی به درستی نمی‌داند این گروه به کجا وابسته هستند و پولی که بابت فیلترشکن پرداخت می‌کنند، دقیقا به کجا می‌رود. در یک ماه اخیر که فیلترینگ گسترده شده و فیلترشکن‌های رایگان هم از کار افتاده است، کار و بار این گروه ناشناس هم سکه شده است. اگر تا پیش از این برای فروش فیلترشکن رقم‌های پایینی در حدود ۳۰ تا ۵۰ هزارتومان برای سه ماه دریافت می‌کردند، حالا که تقاضا بالا رفته، عدد‌ها از ۱۵۰ هزارتومان شروع می‌شود و گاه تا ۴۰۰ هزارتومان و بیشتر هم پیش می‌رود.
آن‌هایی که فیلترشکن‌های ارزان‌تر می‌فروشند، به همان نسبت هم کیفیت پروکسی‌هایشان پایین است؛ مصداق بارز هرچقدر که پول بدهی، آش می‌خوری! هرچقدر که قیمت فیلترشکن‌ها بیشتر می‌شود، هم سرعت بهتر می‌شود و هم کیفیت بالا می‌رود، انگار نه انگار که فیلترینگ وجود دارد.
شایعات زیادی درباره هویت فروشندگان وی‌پی‌ان‌ها وجود دارد، اما نمی‌توان به‌طور قطع گفت که این شایعات واقعیت دارد. هرکسی به فراخور دسترسی‌های خود می‌تواند به این نتیجه برسد که آیا فروشندگان وی‌پی‌ان متعلق به نهاد‌های امنیتی یا نظامی هستند یا نه، افراد عادی هستند که صرفا به دلیل دسترسی به رانت در چنین بازار بی‌در و پیکری صید‌های درست تور می‌کنند.
کسب و کار کاسبان فیلترینگ، با اظهارات مقامات حکومتی همبستگی مستقیم دارد. هرچقدر که تعداد اظهارنظر‌ها درباره ادامه فیلترینگ بیشتر باشد و نقل‌قول‌ها محکم‌تر، قیمت‌ها هم بالاتر می‌شود. به‌خصوص بعد از آنکه عیسی زارع‌پور گفت که تصمیم برای فیلترینگ با نهاد‌های امنیتی و از اختیار او خارج است، بازار خاکستری فیلترینگ انگار جان دیگری گرفت. کسانی که تا پیش از این برای خرید فیلترشکن مقاومت می‌کردند و امیدوار بودند که دولت از تصمیم خود برای فیلترینگ اینستاگرام یا واتس‌آپ کوتاه بیاید، به جمع مشتری‌های فیلترشکن‌فروش‌ها پیوستند.
طنزی به نام جرم‌انگاری
از ماهی ۵۰میلیارد تومان تا سالی ۶۰۰ میلیارد تومان؛ عددی است که یک عضو انجمن صنفی کسب‌وکار‌های اینترنتی سال گذشته اعلام کرده بود. با احتساب نرخ تورم امسال و فیلترینگ گسترده یک ماه اخیر، می‌توان حدس زد که اگر این برآورد تا حدودی هم به واقعیت نزدیک بوده، در شرایط کنونی به بیش از سه تا پنج برابر افزایش یافته است.
گزارش‌های غیررسمی نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند، اگر نیمی از این افراد در یک‌ماه گذشته اقدام به خرید فیلترشکن با نرخ‌های جدید کرده باشند، اوضاع برای کاسبان فیلترینگ عالی است. اگر مقامات دولتی با همین دست‌فرمان برای فیلترینگ جلو بروند، بازار پایدارتری برایشان ایجاد خواهد شد.
این پایداری بازار به‌خصوص بعد از آنکه عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات اعلام کرد که تلاش‌هایی صورت می‌گیرد تا با وجود غیرمجاز بودن فروش فیلترشکن‌ها جرم‌انگاری برای آن صورت نگیرد، دیگر خیال کاسبان فیلترینگ راحت‌تر شد.
هرچند هنوز مشخص نیست که نهاد‌های امنیتی چه تصمیمی برای ادامه فیلترینگ می‌گیرند، اما در روز‌های اخیر زمزمه‌هایی درباره تدوین طرحی برای غیرقانونی شدن استفاده از فیلترشکن‌ها یا فروش فیلترشکن به گوش می‌رسد.
نعمت احمدی، حقوقدان در این رابطه به هم‌میهن می‌گوید: «اصولا قوانین باید متناسب با موقعیت، زندگی و رفاه جامعه بهبود یابد و جامعه را رو به جلو هدایت کند، نه اینکه بازدارنده باشد. قوانینی که با عرف و روال عادی جامعه همسویی نداشته باشد، از طرف خود دولت هم رعایت نمی‌شود، چه برسد به مردم.»
او با اشاره به اینکه اگر استفاده از فیلترشکن‌ها جرم محسوب شود، به سرنوشت قانون ماهواره دچار خواهد شد، اضافه کرد: «شبیه این قانون از سال ۱۳۷۳ برای منع استفاده از تجهیزات ماهواره وجود دارد، اما اجرا نمی‌شود؛ بنابراین اگر چنین قانونی
هم مصوب شود، قابلیت اجرا ندارد، چون با زندگی امروز مردم همخوانی ندارد. وقتی کارخانه‌های بزرگ با فیلترینگ برای ثبت سفارش مشکل دارند، چه توقعی از مردم هست.»
نعمت احمدی هم مثل بسیاری از حقوقدانان بر این باوراست که برخورد با فناوری اطلاعات نمی‌تواند بازدارنده باشد و اینگونه تصمیم‌ها نه کارشناسی است و نه قابلیت اجرا دارد. او می‌گوید: «پیداست که آقای وزیر ارتباطات از دیدگاه سیاسی به این موضوع نگاه می‌کند. حال آنکه این تصمیم‌ها قابلیت اجرا ندارند. تا زمانی که موضوعی قانونی نباشد، ترک یا ترک‌فعل موضوعیت ندارد. اگردولت بنا دارد که فیلترینگ را جرم‌انگاری کند، بگوید چه برنامه‌ای برای فضای مجازی دارد؟ کسب و کار مردم چه می‌شود؟»
نگاه کارشناس ۱
سعید امینیان کارشناس فناوری اطلاعات در گفتگو با هم‌میهن:
مراقب زامبی‌ها باشید
وی‌پی‌ان یا virtual privet network اپلیکیشنی است که هر فرد می‌تواند با نصب آن روی تلفن همراه خود، فیلترینگ را دور بزند. وزیر ارتباطات هشدار داده که نصب فیلترشکن‌ها علاوه بر آنکه مجاز نیست؛ بلکه می‌تواند این خطر را در پی داشته باشد که به اطلاعات خصوصی کاربران بدون اطلاع آن‌ها دسترسی پیدا کند. هشداری که البته کارشناسان فناوری اطلاعات هم به آن اذعان دارند. با این حال سوالی که مطرح می‌شود اینکه آیا همه فیلترشکن‌ها چنین خاصیتی دارند یا آن‌هایی که از سوی بازار خاکستری در ایران فروخته می‌شوند، می‌توانند چنین خطراتی را در پی داشته باشند؟ سعید امینیان کارشناس فناوری اطلاعات در این رابطه به سوالات هم‌میهن پاسخ داده است:
با گسترده‌تر شدن فیلترینگ استفاده از فیلترشکن‌ها هم افزایش یافته است. وزیر ارتباطات هشدار داده که نصب فیلترشکن‌ها می‌تواند خطرناک باشد و امنیت کاربران را به خطر بیندازد. فیلترشکن‌ها چقدر می‌توانند ایمنی و فضای خصوصی کاربران را به خطر بیندازند؟
اپلیکیش‌های وی‌پی‌ان که از آپ‌استور یا گوگل‌پلی به صورت مستقیم دانلود می‌شوند، اپلیکیشن‌های سالم و معتبری هستند که با هدف خاص خودشان طراحی شده‌اند. اما باید توجه داشت که بسیاری از این اپلیکیشن‌ها که به‌صورت رایگان یا پولی ارائه می‌شوند، طبیعتا برای اینکه خدماتی ارائه کنند به سراغ راه‌هایی می‌روند که درآمدزایی داشته باشند. یکی از راه‌های درآمدزایی این است که اطلاعات گوشی کاربر از جمله نوع مطالبی که سرچ کرده یا اپلیکیشن‌های دیگری که نصب کرده را استخراج می‌کنند. این اطلاعات به صورت تجاری به شرکت‌هایی که در حوزه‌های مختلف فعال هستند، فروخته می‌شود. این شرکت‌ها هم با استفاده از این اطلاعات اقدام به تحلیل داده می‌کنند و در اختیار صاحبان کسب و کار‌های تجاری برای طراحی تبلیغات می‌گذارند.
منظورتان این است که فناوری این نوع اپلکیشن‌ها به هوش مصنوعی متصل است؟
بله، آن‌ها اطلاعات کلی از کاربری که این نوع وی‌پی‌ان‌ها را دانلود می‌کند، دریافت می‌کنند و به سرور‌هایی که تحلیل داده انجام می‌دهند، می‌فرستند. شرکت‌های تجاری بزرگ از تحلیل داده‌ها به طراحی تبلیغات متناسب با سلیقه کاربران اقدام می‌کند و برای هر کاربر تبلیغ مخصوص به او نمایش داده می‌شود. در واقع وقتی کاربری این اپلیکیشن‌ها را نصب می‌کند، ناچار است این تبلیغ‌ها را ببیند. در واقع این تبلیغات براساس یک سیستم هوشمند برای هر کسی شخصی‌سازی شده است.
مساله‌ای که اینجا وجود دارد این است که آیا ممکن است شرکت‌های پردازش داده از این اطلاعات سوءاستفاده کنند؟
این موضوع هم محتمل است. در واقع کار همه این پروکسی‌ها و فیلترشکن‌ها همین است که می‌خواهند به درآمد برسند. بخشی از طریق فروش وی‌پی‌ان و بخشی هم به صورت استخراج داده‌های کاربر. البته تهدید دیگر هم ممکن است به دنبال داشته باشد؛ مثلا اپلیکیشن‌ها یا پروکسی‌ها بدافزار‌هایی را داخل گوشی افراد کار بگذارند و در نتیجه امکان اینکه گوشی فرد به عنوان یک عامل در داخل شبکه اینترنت برای حملات مختلف استفاده شود، وجود دارد و این موضوع بسیار خطرناکی است.
یعنی به نوعی گوشی هک می‌شود؟
هم هک می‌شود و اطلاعات شخصی کاربر در اختیار هکر‌ها قرار می‌گیرد و هم گوشی فرد ممکن است اصطلاحا مانند زامبی در حملات سایبری مورد سوءاستفاده قرار بگیرد. یعنی افراد بدون آنکه بدانند، به عنوان قربانی وسط یک حمله هکری قرار می‌گیرند و در نهایت افرادی که این وی‌پی‌ان‌ها را نصب کرده‌اند، شناسایی می‌شوند.
آنچه باعث نگرانی شده، همین نکاتی است که به آن اشاره کردید. شما معتقدید که استفاده از فیلترشکن ریسک دارد و نباید استفاده کرد؟
طبیعتا وقتی فیلترینگ گسترده‌تر می‌شود، مردم به فیلترشکن‌های مختلف مراجعه می‌کنند. این وسط بازار سیاهی درست می‌شود که بسیاری از هکر‌ها برنامه‌هایی را به اسم فیلترشکن در گروه‌های مختلف ارسال می‌کنند و مردم هم دنبال فیلترشکن هستند و بدون بررسی این برنامه‌ها را نصب می‌کنند، درحالی‌که ممکن است آن نرم‌افزار یک ویروس باشد. این تهدید برای افرادی که راه‌هایی به جز گوگل‌پلی یا آپ‌استور فیلترشکن نصب می‌کنند بیشتر است، چون پشت‌پرده این نوع فیلترشکن‌ها که عمدتا هم رایگان هستند، مشخص نیست که آیا واقعی هستند یا تصمیم دارند ویروسی در قالب فیلترشکن به گوشی شما برای مقاصدی خاص وارد کنند.
برخی فیلترشکن‌ها با دامنه دات‌آی‌آر اقدام به ارائه خدمات فیلترشکن می‌کنند. این‌ها به چه صورت هستند؟ می‌توان گفت این‌ها در داخل ایران به نوعی اجازه فعالیت دارند؟
دو نکته درباره اپلیکیشن‌های وی‌پی‌ان مهم است. اول اینکه این اپلیکیشن از کجا می‌آید؟ اگر از آپ‌استور یا گوگل‌پلی دانلود می‌شود، حداقل این اطمینان را می‌دهد که این اپلیکیشن توسط شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات وی‌پی‌ان به لحاظ فنی که حاوی ویروس نباشد، بررسی شده است. اما همانطور که اشاره شد، اگر اپلیکیشنی از سایت‌های دیگر دانلود شود، این اطمینان وجود ندارد و ممکن است بدافزاری در داخل آن باشد که با نصب روی گوشی به اطلاعات افراد دسترسی پیدا کند. بخش دوم مربوط به پروکسی‌هایی است که بر روی دامنه دات‌آی‌آر تنظیم شود. این بخش هم البته تفاوت چندانی با نمونه خارجی ندارد. همان اندازه که می‌توان روی آی‌پی‌های خارج از کشور آی‌پی گذاشت، روی آی‌پی داخل کشور هم می‌توان مشابه این کار را انجام داد. البته بستگی دارد که فیلترینگ را تا چه اندازه بتواند دور بزند یا سرعت آن چگونه باشد. در دنیا شرکت‌های زیادی وجود دارند که نرم‌افزار‌های فیلترشکن تولید می‌کنند. بعضی‌ها رایگان هستند، برخی پولی. در ایران، چون فیلترشکن غیرقانونی است، طبیعتا شرکت‌هایی که این خدمات را در داخل ایران ارائه می‌کنند، عملا مجوز ندارند و ممکن است کار‌های دیگری هم انجام بدهند که فرد مطلع نباشد.
نگاه کارشناس ۲
کیوان نقره‌کار کارآفرین حوزه استارت‌آپ:
بازار فیلترشکن‌ها در اختیار گروه‌های پرنفوذ است
فیلترشکن‌ها این روز‌ها بازار داغی دارند. قیمت‌ها هم به فراخور افزایش تقاضا روبه‌رشد است. طی یک‌ماه گذشته میانگین قیمت فیلترشکن به حدود ۳۰۰ هزار تومان رسیده است؛ رقمی که تا پیش از این بین ۳۰ تا ۵۰ هزارتومان برای هر ماه استفاده از فیلترشکن بود. این ارقام به خصوص با مقامات دولت و مجلس که از دائمی شدن فیلترینگ برخی از پلتفرم‌ها خبر می‌دهند، می‌تواند به عنوان بخشی از هزینه خانوار‌های ایرانی تبدیل شود. علاوه بر قیمت‌های روبه‌رشد، آینده استفاده اینترنت مبهم است و اینکه دولت تا کجا می‌تواند برای استفاده از اینترنت بین‌المللی محدودیت بگذارد؛ موضوعی که کیوان نقره‌کار، کارآفرین حوزه استارت‌آپ و کارشناس فناوری اطلاعات در گفتگو با هم‌میهن نظرات خود را مطرح کرده است.
بسیاری از کسب و کار‌ها پس از فیلترینگ یک ماه گذشته دچار مشکلات زیادی شده‌اند. به عنوان یک فعال حوزه استارت‌آپ ادامه این شرایط را چطور می‌بینید؟
آنقدر تاثیر فیلترینگ واضح هست که بزرگترین فعالان اقتصادی، اتحادیه و اصناف هم دچار مشکل شده‌اند. وقتی رئیس و نایب‌رئیس اتاق بازرگانی به صراحت از صدمه به کسب و کار‌ها سخن می‌گویند، به روشنی پیداست که فیلترینگ تبدیل به یک دغدغه صنفی شده است. به نظر می‌رسد که دولتمردان به این هشدار‌ها اصلا توجهی ندارند. به هر دلیل هم که این محدودیت‌ها صورت گرفته باشد، وقتی صحبت از فضای مجازی می‌شود، از اقتصاد تا آموزش؛ از سلامت تا فرهنگ را دربرمی‌گیرد. اینکه یک تصمیم بخواهد بر بخش‌های مختلف تاثیر بگذارد، موضوع بسیار مهمی است که باید در اولویت تصمیم‌های کلان کشور قرار بگیرد. فرض کنید سرعت خودرویی در یک اتوبان بیش از حد باشد، آیا راهکار این است که کل اتوبان بسته شود؟ این دلیل درستی نیست. زیان این تصمیم به درجه‌ای رسیده که تجارت فلج شده است.
بیشتر بخوانید: تولید و تجارت فیلتر شد؛ هفت روایت از یک ماه محدودیت اینترنت!
آیا فکر می‌کنید جرم‌انگاری برای خرید و فروش فیلترشکن‌ها راهکاری بازدارنده است؟
سئوال شما را با این سوال پاسخ می‌دهم؛ مگر با ممنوعیت استفاده از ویدئو و ماهواره این بازدارندگی ایجاد شد؟ جلوی فناوری اطلاعات نمی‌توان اینگونه ایستاد. برای استفاده درست از فضای مجازی نیاز به فرهنگ‌سازی هست. بخشی از این فرهنگ‌سازی باید از سمت خانواده‌ها باشد، بخشی هم از سوی دولت. با محدودیت و مسدود کردن این اتفاق نمی‌افتد. پروسه جرم‌انگاری برای فیلترینگ به‌این سرعت هم قابل اجرا نیست. به‌هرحال هر قانونی که نوشته می‌شود باید تمام جوانب آن بررسی شود. ضمن اینکه نباید از این نکته غافل بود که این یک فضای بین‌المللی است و بسیاری از کسانی که در حوزه پژوهش نیاز به ارتباط با دنیا دارند، نیازمند دسترسی به منابع بین‌المللی هستند. از سویی بسیاری از دولتمردان در همین پلتفرم‌هایی که مسدود شده- مثل توئیتر و اینستاگرام- فعال هستند و مواضع رسمی خود را اعلام می‌کنند. اگر بنا باشد که استفاده از فیلترشکن‌ها جرم تلقی شود، دولتمردان چگونه می‌خواهند که مقابل این موضوع قرار بگیرند. اگر خارج شوند، فضا برای کسانی که به شکل دیگری استفاده می‌کنند، باز می‌شود.
شما اشاره کردید جلوی فناوری نمی‌توان ایستاد، به نظر می‌رسد که چنین قوانینی هزینه‌زاست، اینطور نیست؟
همینطور است؛ همین فناوری‌های نوین ماهواره‌ای برای اینترنت ممکن است کل این پروسه جرم‌انگاری را به هم بزند؛ بنابراین توصیه این است که مقامات وزارت ارتباطات به این سمت نروند. چون اینکار جز هزینه برای دولت و ایجاد نگرانی در مردم، نتیجه‌ای در بر ندارد. نتیجه این می‌شود که تبدیل به نارضایتی می‌شود که امروز به واسطه محدودیت در کسب و کار‌ها و فیلترینگ بیشتر شده است.
شایعه‌ای که وجود دارد این است که بازار خاکستری فیلترینگ که این روز‌ها هم بسیار بازار داغی دارد، به نهاد‌های خاص مرتبط هستند. آیا شما به عنوان یک فعال حوزه آی‌تی از طریق انجمن‌ها یا نهاد‌های صنفی این حوزه نسبت به این موضوع چه قبل از فیلترینگ کنونی یا اخیرا این موضوع را پیگیر شده‌اید؟ همانطور که می‌دانید فروشندگان فیلترشکن گردش مالی عظیمی هم دارند. این شرایط به نفع چه کسانی است؟
همانطور که افرادی از باقی ماندن تحریم‌ها منفعت می‌برند، فیلترینگ هم همین شرایط را دارد. کاسبان تحریم، واژه‌ای نیست که ما بخواهیم بگوییم. واژه‌ای است که در حکومت می‌چرخد. شک نداشته باشید در شرایط محدودیت‌ها کاسبان فیلترینگ هم وجود دارند. گروه‌هایی هستند که می‌توانند این فیلترشکن‌ها را تولید و توزیع کنند. دسترسی به آن‌ها هم آسان است. هزینه‌ای هم که دریافت می‌کنند، ممکن است برای یک کاربر عدد چندانی نباشد، اما وقتی در مجموع به موضوع نگاه کنید، می‌بینید که جمعیت میلیونی از آن استفاده می‌کنند و این خود چه ثروت عظیمی می‌تواند برای این گروه‌ها ایجاد کند. شک نداشته باشید که این موضوع، چون خیلی سازمان‌یافته هم هست، حتما در اختیار گروه‌هایی است که دسترسی‌های زیادی دارند. قضاوت درباره توانایی و نفوذ آن‌ها را به عهده خوانندگان این مصاحبه می‌سپارم.
افزایش قیمت فیلترشکن‌ها در یک‌ماه اخیر را هم می‌توان به این موضوع اضافه کرد. در این بازار خاکستری حقوق مصرف‌کننده رعایت نمی‌شود و اصولا قیمت فیلترشکن‌ها هیچ مبنایی ندارد. چطور می‌شود این موضوع را تحلیل کرد؟
این طنز تلخی است. اما به نظرم همین دوستان فیلترشکن‌فروش به‌تدریج در حال فراهم کردن زمینه‌هایی هستند که مردم هزینه‌های خرید تجیهزات ماهواره‌ای ایلان‌ماسک را فراهم کنند!
اینکه گفته شده که با ورود دیش و رسیور استارلینک امکان دسترسی به اینترنت جهانی وجود دارد، آیا امکان اختلال روی آن‌ها نیست؟
استفاده از این دستگاه‌ها به سهولت امکان‌پذیر است و در جا‌های مختلفی از دنیا هم آزمایش شده است. اما چون طبیعتا استفاده از این دستگاه‌ها غیرقانونی خواهد شد، شبیه دیش ماهواره می‌شود. تنها نکته‌ای که وجود دارد، عدم اطمینان از اصل بودن دستگاه یا خدمات پس از فروش آن است که البته کار چندان سختی هم نخواهد بود، اما لازم می‌دانم تاکید کنم حتی آینده تکنولوژی که دور و دیر نیست، دیگر نیازی به این تجهیزات نخواهد بود. جلوی فناوری را نمی‌توان گرفت.