اقتصاد۲۴- اکبر رفاهی، فعال گردشگری نوشت: گردشگری به صنعت برتر در دنیا تبدیل شده است و کشور‌های توسعه یافته در این صنعت، سالانه میلیارد‌ها دلار ازاین راه جذب می‌کنند و توانسته اند بخش بزرگی از سرمایه انسانی رادراین امر درگیر و اشتغال زایی نمایند.۳/۱۰ % از تولید ناخالص داخلی و ۱۰ درصد از کل اشتغال دنیا در سال ۲۰۱۸ صنعت گردشگری را به خود اختصاص داده بود.
از نظرسازمان جهانگردی بین المللی، ایران به لحاظ جاذبه‌های طبیعی و آثار باستانی یکی از ده کشور برتر دنیا و از نظر جاذبه‌های طبیعی در رتبه پنجم دنیا ایستاده است. اما با این اوصاف در بخش صنعت گردشگری طبق همان آمار در سال ۲۰۱۸ ایران با ۸ میلیون نفر گردشگر بین المللی در مقام ۳۵ دنیا قرار داشت.
۱۷۰ اثر و محوطه تاریخی ثبت شده جهانی و ملی و تنوع بی نظیر طبیعی در منطقه آزاد ماکو باعث شده است به تنهایی از تمام مناطق آزاد ایران ظرفیت بیشتری برای بهره مندی از صنعت گردشگری را داشته و با نگاه تخصصی و زمینه سازی لازم، یکی از بهترین مقاصد گردشگری ایران باشد.
مقدمه
شمال آذربایجان غربی سرزمین رازهاست. راز‌های تاریخ و طبیعت که هر گوشه آن گنجی از عظمت این مرز و بوم را پنهان ساخته و هر نقطه آن حکایت دلربایی طبیعت یا پینه‌های تاریخ است.
منطقه آزاد ماکو فقط یک سرزمین با گستره جغرافیایی نیست، سرزمینی گمشده در تاریخ و برآمده از طبیعت است.
هنوز از لابه لای خاکستر‌های کتبیه‌های گیلگمش خنکای کوهستان‌های ماتسو روح را می‌نوازد، می‌توان هلهله انسان‌های پارینه سنگی میانه را بعد از یک شکار دسته جمعی، از تونل زمان ۴۰ هزار ساله در بازرگان شنیدو صدای تیشه‌های ۴ هزار ساله تاریخ از صخره‌های شیدّی و سنگر به گوش می‌رسد. شوط، پلدشت و ماکو یک نام در قالب منطقه آزاد نیستند، یک دلتنگی است که از ماورای نام‌ها و قرن‌ها که در کوه قیه استوار آمده است تا شاه صفوی در وصفش بگوید:
این قلعه که اسم او عیان بود /// ضرب المثل جهانیان بود
منطقه آزاد ماکودومین منطقه آزاد دنیا و بزرگترین منطقه آزاد کشور از بُعد مساحت می‌باشد و به عنوان یکی از مناطق آزاد هفتگانه ایران با کشور جمهوری آذربایجان در نخجوان ۱۳۰ و با کشور جمهوری ترکیه ۱۴۰ کیلومتر مرز بین المللی دارد.
تعریف جهانی گردشگری
سازمان جهانی گردشگری در سال ۱۹۹۵ تعریفی جدید از گردشگری داشت که مطابق آن “مجموعه فعالیت‌های فرد یا افرادی که به مکانی غیر از مکان عادی زندگی خود مسافرت و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا اقامت می‌کنند و هدف از مسافرت آنان نیز گذراندن اوقات فراغت است. ”
با این اوصاف ۴/۱۰درصد از تولید ناخالص داخلی و ۱۰ درصد از کل اشتغال دنیا را در سال ۲۰۱۸ صنعت گردشگری به خود اختصاص داده بود. اما با این اوصاف در بخش صنعت گردشگری طبق آمار سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۱۸ ایران با ۸ میلیون نفر گردشگر بین المللی در مقام ۳۵ دنیا قرار داشت.
گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری
طبق این گزارش رشد ۴۰ درصدی و درآمد ۵/۴ میلیارد دلاری ایران از ورود گردشگران خارجی، سهم گردشگری از کل اقتصاد ایران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر۱/۳ درصد و در سال ۲۰۲۱ این مقدار ۱/۴ درصد می‌باشد. ۲/۵ میلیارد دلار هزینه گردشگران خارجی در ایران نسبت به سال قبل آن ۳۱/۳ درصد رشد داشته است که از این تعداد گردشگر ورودی ۹۹ درصد به قصد تفریح و تنها یک درصد به قصد تجارت به ایران سفر کرده اند و به تفکیک به ترتیب عراق، ترکیه، پاکستان، آذربایجان و کویت بیشترین توریست‌های وارد شده به ایران را به خود اختصاص داده اند.
بیشتر بخوانید: هیجان فستیوال ماکو در دمای منفی ۱۵ درجه
در نوروز سال ۱۴۰۱ که فرصت استثنایی بعد ازفراگیری کرونا برای جلب و جذب گردشگر بود در بین مناطق آزاد ایران، منطقه آزاد ارس در همسایگی ممنطقه آزاد ماکو بیش از ۲ و نیم میلیون مسافر را جذب کرد و ماکو در بین مناطق آزاد هفتگانه کشور در رده هفتم با جذب ۶۸ هزار نفر قرار داشت!
گردشگری صنعت پیچیده‌ای است که رقابت در این صنعت بدون برنامه ریزی‌های لازم و عدم درک ساز و کار‌های آن بسیار مشکل است. مطابق با آمار‌های رسمی سازمان جهانی جهانگردی هر گردشگر خارجی روزانه حداقل ۶۳۷ دلار ارز در کشور مقصد هزینه می‌کند. بر پایه این آمارو معادله ساده، هر گردشگر برای کشور ایران معادل ۴۰ بشکه نفت خام در بهترین شرایط نفت بابشکه ۱۲۵ دلار ارز آوری دارد.
گردشگری آذربایجان غربی: استان آذربایجان غربی در مرتبه دهم کشوری گردشگری قرار داشته است و از درآمد ۱۱ میلیارد دلاری کشور از صنعت گردشگری آذربایجان غربی ۸۰۰ میلیون دلار جذب کرده است.
انواع گردشگری اجرایی در منطقه آزاد ماکو
در این باره به برخی از این سبک‌های گردشگری می‌توان به صورت موردی اشاره کرد. به طور مثال برای ورزش‌های ساحلی (فوتبال، والیبال، بسکتبال، هندبال) در ساحل رود و سد بین المللی ارس، قایقرانی آب‌های خروشان در رودخانه زنگبار، کانوئینگ (قایقرانی سرعت آب راکد و بدون موج) در دریاچه سد ماکو و شهید قنبری. کویرنوردی و آفرود بورالان، تاریخی و طبیعت گردی قلعه ماکو، تاریک قره کلیسا و سید صدر الدین (شمال آذربایجان غربی در قالب ماکو، شوط، پلدشت و چالدران گردشگری تنیده در هم دارند).
دیواره شمالی شهر ماکو و اختصاصا دیواره کوه قیه به همراه دیواره‌ها و صخره‌ها بهشت صخره نوردی بوده ومی تواند پایگاه بین المللی این رشته ورزشی مهیج باشد. غار‌های تاریخی و طبیعی متنوع منطقه از ظرفیت‌های بی بدیل گردشگری ماجراجویانه است. نزدیکی به کشور‌های گرجستان و ارمنستان و همجواری با نخجوان وترکیه فرصت ایجاد پردیس‌ها و دانشگاه‌های بین المللی را فراهم ساخته است.
ارتفاعات ماکوبا چشم انداز سدها، شهرها، کوه‌های آرارات مناسب برای ورزش‌های هوایی (پاراشوت، پاراگلایدر، کایت، موتورگلاید) بوده و ظرفیت ایجاد پایگاه بین المللی در این رشته‌ها را دارد.
آسیب شناسی گردشگری منطقه آزاد ماکو:
در موضوع گردشگری منطقه آزاد ماکو بدون تعارف دچار آسیب‌هایی هستیم که همراهی متولیان، مردم و اهالی فن این صنعت را می‌طلبد که اختصارا به پاره‌ای از موضوعات اشاره می‌شود.
تبلیغات منفی گسترده خارج از ایران درباره ایران و سیاه نمایی‌های هدف دار
عدم آگاهی ماکووندان به عنوان میزبان نسبت به فرهنگ‌های مناطق یا کشور‌های مسافران و عدم آشنایی با نیاز‌ها و خواسته‌های مهمانان می‌تواند باعث اتفاق ناخوش آیندی باشد.
در منطقه آزاد ماکو صنعت گردشگری کاملا ناشناخته بوده و افراد بسیار معدودی به عنوان راهنما، تورگردان و … در این منطقه به این صنعت می‌پردازند. از سوی دیگر باید مدیران و کارکنان ادارات، سازمان‌ها و ... باید حداقل سواد گردشگری را دارا باشند.
در مقاصد گردشگری، هر شهروند عام و شهروندان دارای صنف باید تحت آموزش‌های پیوسته قرار بگیرد تا در کنار اشتغال زایی اشاعه دهنده فرهنگ بومی باشد.
برند؛ برند یعنی: تشخیص کالا‌ها و یا خدمات یک فروشنده و یا گروه از فروشندگان و تمایز آن کالا‌ها و خدمات از کالا‌های رقبای آن‌ها. هر مقصد گردشگری دارای آثار تاریخی یا طبیعی گوناگونی است که برخی از آن‌ها شاخص می‌باشند مانند دیوار چین در چین، مجسمه مسیح در برزیل، اهرام فراعنه در مصر، آبشار نیاگارا مرز آمریکا و کانادا و …آن‌ها برند‌های گردشگری شاخص در جهان هستند.
در منطقه آزاد ماکو چند اثر تاریخی و طبیعی هستند که می‌توانند شاخصه معرفی منطقه حتی کشور بوده و بقیه اماکن تاریخی و طبیعی در زیر مجموعه آن‌ها قرار بگیرد. کوه قیه که یکی از بزرگترین کلاهک‌های سنگی خمیده دنیاست، کاخ باغچه جوق که تنها کاخ ایرانی دارای دو معماری تلفیقی قاجارـ روس می‌باشد از جمله این آثار هستند که مشابهی در جای دیگری از ایران برای آن‌ها نیست و در عین حال بسیار ناشناخته مانده اند؛ و به آن در مجاورت این منطقه اولین کلیسای جامع مسیحیت دنیا (قره کلیسا)، محل جنگ چالدران و دره شگفت انگیز منشور‌های بازالتی را اضافه کنیم که نمونه مشابه در داخل نداشته و در سطح جهانی نیز بدون رقیب هستند
پیشنهادات و راهکار‌ها:
تشکیل اتاق فکر گردشگری با حضور متخصصان و فعالان حقیقی و حقوقی جهت برنامه ریزی و نقشه راه ۲۰ ساله که در افق ۲۰ ساله بتواند نقشه صنعت گردشگری منطقه آزاد ماکو را در ابعاد داخلی، منطقه‌ای و بین المللی ترسیم کند.
آموزش شهروندی عام و تخصصی. شهروندان و روستاوندان منطقه آزاد ماکو باید آموزش‌های لازم عمومی و تخصصی درباره گردشگری را ببینند. آموزش تخصصی گردشگری برای مدیران و کارکنان دولت، نیرو‌های نظامی وانتظامی، اصناف و… در مواجهه با گردشگران داخلی و خارجی جهت معرفی ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی منطقه.
توجه جدی و با برنامه به تبلیغات رسانه‌ای در داخل و خارج کشورو نگاه جهانی به این موضوع. بدون بازاریابی و همچنین تبلیغات متناسب با گردشگران هدف، هر ظرفیت و سرمایه گذاری راکد خواهد بود. مفهوم بازاریابی گردشگری را اگر بخواهیم به ساده‌ترین روش تعریف کنیم یعنی هماهنگ کردن اهداف گردشگری منطقه آزاد ماکو با نیاز‌ها و خواسته‌ها و تقاضای گردشگران داخلی و خارجی تعریف کرد.
عنایت داشته باشید که بعد از زلزله مهیب ترکیه و کشته شدن بیش از ۴۰ هزار نفر، بازاریابان و طراحان صنعت گردشگری ترکیه بلافاصله دست به کار شده و در حال راه اندازی تور‌های سبک گردشگری سیاه جهت بازدید گردشگران بین المللی از مناطق زلزله زده ترکیه هستند.
ایجاد خواهر خواندگی با شهر‌های هدف خارجی وداخلی جهت تبادل فرهنگی و گردشگری. به طور مثال: علامه بدیع الزمان سعید نورسی از بزرگان تقریب مذهب اسلامی ترکیه که میلیون‌ها نفر در ترکیه پیرو مکتب او می‌باشند و همایش بررسی اندیشه‌های وی درایران با حضور بزرگان کشوری و اساتید دانشگاهی برگزار شده است در شهر اورفا دفن ومدفن خواهر وی به نام خاور (مرجان) نورسی در ماکو می‌باشد. این اتفاق می‌تواند بهانه بسیار خوبی برای تبادل گردشگران بین ترکیه و ایران بوده و هفته‌های فرهنگی ـ هنری را شکل دهد.
مدیریت یکپارچه گردشگری منطقه آزاد ماکو با محوریت سازمان منطقه آزاد. با عنایت به این که منطقه آزاد ماکو بیشتر از تمام مناطق آزاد ایران آثار تاریخی و طبیعی دارد و در عین حال دروازه ورود به ایران از اروپا بوده و محل ترانزیت صد‌ها هزار مسافر از طریق گمرک بازرگان می‌باشد. باید تعدد مراکز تصمیم گیر درباره گردشگری منطقه را کم کرد تا با نگاه تخصصی به این کار جهت داد هم اکنون اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، فرمانداری‌ها و سازمان منطقه آزاد ماکو برنامه ریزانی هستند که گاه متناقض از هم طرح و نظر داده و تصمیم میگیرند.
مطالعه و ارائه طرح به صورت لایحه از سوی دولت و تصویب مجلس جهت ورود مجموعه قره کلیسا و مقبره سید صدر الدین (محل جنگ چالدران) از شهرستان چالدران به صورت جزیره‌ای تحت مدیریت منطقه آزاد ماکو جهت استفاده مناسب از این دو مجموعه برای سرمایه گذاری و مدیریت گردشگری سازمان منطقه آزاد ماکو برای جلب و جذب گردشگران داخلی و خصوصا بین المللی که منافع اقتصادی و اشتغال زایی آن عاید مردم چالدران و منطقه آزاد ماکو خواهد شد.
تالاب شیبلو شهرستان پلدشت یکی از دو محل سکونت و مهاجرت غاز پیشانی سفید دنیاست. همانگونه که ارومیه را با فلامینگو می‌شناسندکانگرو با استرالیا مترادف است، پلدشت تنها شهر دنیاست که در نزدیکی آن غاز پیشانی سفید که گونه در حال انقراض دنیاست زندگی می‌کند. باید با اِلمان سازی و فراهم ساختن زمینه‌های لازم سایت پرنده نگری، گردشگری محیط زیست بین المللی را در آن ایجاد و توجه جهانی را به این منطقه معطوف کرد.
ایجاد رادیو و شبکه تلویزیون اختصاصی ماکو مانند تجربه آن در کیش که می‌تواند سهم بزرگی در تبلیغ فرصت‌های گردشگری منطقه داشته باشد.
ایجاد موزه ماکو جهت جمع آوری اسناد و اشیاء مربوط به تاریخ منطقه آزاد ماکو
مذاکره با انجمن کامیونداران و شرکت‌های حمل و نقل جهت نصب تصاویر تاریخی و طبیعی ماکو در کانتین تریلی‌های حمل و نقل داخلی و بین المللی با آرم سازمان منطقه آزاد ماکو به عنوان یک تابلو متحرک جهت شناساندن منطقه در کشور‌های اروپایی و داخلی.
ارتقای درجه فرودگاه ماکو جهت فرود پرواز‌های بین المللی و فرودگاهی جهت سوخت گیری هواپیما‌هایی مسیر‌های بین المللی بین قاره‌ای که موجب جلب گسترده سرمایه گذاران خارجی نیز خواهد شد. هم اکنون فرودگاه دبی میزبان سوختگیری هواپیما‌های بین قاره‌ای می‌باشد، ولی فرودگاه ماکو به لحاظ قرارگیری جغرافیایی در مسیر تردد هواپیما‌های بین قاره‌ای، شرایط بسیار مناسبی برای این امر دارد.
نتیجه گیری:
منطقه آزاد ماکو تنوع آثار تاریخی و طبیعی و ظرفیت بی نظیری در گسترش صنعت گردشگری را دارد. ایجاد زیرساخت‌های لازم و تبلیغات باعث جذب گردشگران داخلی و خارجی بسیاری خواهد شد. جذب گردشگر یعنی ایجاد فرصت‌های شغلی بهتر برای مردم محلی، ایجاد امنیت پایدار، ایجاد درآمد‌های غیر نفتی و صنعتی در منطقه.
با عنایت به این موضوع که فرهنگ‌های بومی، بازی‌های بومی محلی، رسوم عزا و شادی و… زیادی در روستا‌ها و شهر‌های منطقه وجود دارد در کنار صنایع دستی مانند گلیم و فرش بافی و صنایع سنگی فرصتی است تا ضمن اشاعه و انتشار آن‌ها توسط گردشگران، به بار اقتصادی آن توجه جدی شود؛ و در پایان با جمله‌ای از لین یو تانگ نویسنده، مترجم و زبانشناس چینی مطالبم را به پایان می‌برم که گفت: هیچ کسی متوجه زیبایی‌های سفرش نمی‌شود تا هنگامی که به خانه برمیگردد و سرش را روی بالش قدیمی و آشنایش قرار دهد.