اقتصاد۲۴- الهام عندلیب‌مقدم: اختلال دوقطبی (Bipolar disorder) یا بیماری شیدایی - افسردگی نوعی اختلال خلقی است، که با نوسانات شدید در خلق و خوی فرد همراه است. فراز و نشیب در خلق و خو به صورت طبیعی در هر انسانی وجود دارد، ولی در بیماری دوقطبی دامنه این تغییرات و نوسانات بسیار شدید است.
این نوسانات نه تنها روی خلق و خوی فرد بلکه روی فکر، رفتار و عملکرد او تاثیر می‌گذارد. این بیماری به صورت دوره‌ای است و معمولا چند هفته یا چند ماه طول می‌کشد؛ به اینصورت که فرد در طول زندگی خود دوره‌هایی به مدت حداقل یک هفته فاز افسردگی و یا بالعکس فاز شیدایی یا مانیا را تجربه می‌کند. در میان این دوره‌ها ممکن است دوره‌هایی بدون علامت هم وجود داشته باشد که حتی سال‌ها طول بکشد.
هر کدام از دوره‌های دوقطبی مانند مانیا، افسردگی و ترکیب این دو، به ترتیب خاصی اتفاق نمی‌افتند و قابل پیش‌بینی نیستند. ممکن است بین هر کدام از دوره‌ها سال‌ها فاصله باشد. ولی با افزایش سن، فاصله بین دوره‌ها کمتر می‌شود.
میزان شیوع و سن اختلال دوقطبی
شیوع اختلال دوقطبی حدود ۱ یا ۲ درصد است؛ البته قطعا نوع خفیف آن خیلی بیشتر از این آمار است. تقریبا از هر ۵۰ بزرگ‌سال یک نفر در برهه‌ای از زندگی خود به اختلال دوقطبی مبتلا می‌شود. این اختلال اکثرا در اواخر سن بلوغ و شروع جوانی بین ۱۵ تا ۲۵ سالگی خود را نشان می‌دهد، هرچند ممکن است در سنین پایین‌تر هم وجود داشته باشد و به ندرت از ۵۰ سالگی به بعد شروع می‌شود.
با توجه به بروز علایم بیماری در سنین بلوغ، این اختلال غالبا با استرس‌های دوران نوجوانی اشتباه گرفته شده و تشخیص داده نمی‌شود.
علت بیماری دوقطبی
فاکتور‌های موثر در ایجاد اختلال دو قطبی عبارتند از ژنتیک، ساختار و عملکرد مغز. دلیل این بیماری بیشتر از هر اختلال روانی دیگر، ژنتیکی است. معمولا کودکانی که یکی از والدین آن‌ها به یک بیماری روانی جدی مبتلا هستند، به احتمال ۱ به ۳ ممکن است به یک بیماری روانی جدی مبتلا شوند.
این بیماری به علت عوامل خطر محیطی مثل شرایط استرس‌زا و تنش‌های زندگی به وجود نمی‌آید، بلکه این عوامل مانند استرس‌های شدید، شکست عشقی، از دست دادن عزیزان و مصرف مواد مخدر می‌تواند عاملی برای بروز بیماری نهفته در فرد باشد. مواد مخدر مثل کوکائین و آمفتامین‌ها مانند جرقه‌ای این بیماری را شعله‌ور می‌کند.
عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی
مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی، عدم درمان به موقع و یا قطع دارو است، زیرا در این صورت تعداد دوره‌ها در آینده بیشتر و وخیم‌تر می‌شود.
در زنان این بیماری ممکن است خودش را در دوران بارداری یا پس از زایمان با نشانه‌های افسردگی پس از زایمان نشان دهد. زنانی که سابقه بیماری بای‌پولار داشته‌اند، در دوران یائسگی ممکن است دوره‌هایی از افسردگی را تجربه کنند و یا دوره‌های بیماریشان سریع‌تر شود.
علائم بیماری دوقطبی در دوره شیدایی (مانیا)
دوره‌های شیدایی و یا مانیا در صورت عدم درمان ممکن است ۲ یا ۳ ماه ادامه داشته باشد. در این دوره فرد حداقل ۳ مورد از علائم زیر را دارد:
• سرخوشی و شادی بیش از حد
• در دوره مانیا فرد لزوما شادی بیش از حد را تجربه نمی‌کند، بلکه ممکن است بسیار پرخاشگر و تحریک‌پذیر باشد.
• انرژی بیش از اندازه به صورت معاشرت و فعالیت‌های بیش از حد در محل کار یا مدرسه، مثلا ممکن است فرد در مراحل اولیه مانیا، پروژه‌های زیادی را شروع کند و بازدهی بالایی داشته باشد، ولی بعد از وخیم‌تر شدن بیماری، کارهایش را نیمه‌کاره رها کند.
• میل جنسی بالا
• ریسک‌پذیری بالا
• پرحرفی، بلند بلند و تند تند حرف زدن، علاقه به جک گفتن و تکرار کلمات به صورت ریتمیک، به طوریکه اگر کسی مانع شود باعث عصبانیت فرد می‌شود.
• ولخرجی
• تصمیمات ناگهانی به اینصورت که فرد در قضاوت دچار مشکل می‌شود و با تصمیمات ناگهانی و انجام کار‌های اشتباه، شکست در روابط، معاملات اشتباه و ورشکستگی را تجربه می‌کند.
• دست زدن به کار‌های پرخطر
• میل به مصرف مواد مخدر
• اعتماد به نفس کاذب در حدیکه ممکن است فرد فکر کند دارای قدرتی ماورایی است و یا باید زمین را نجات دهد.
• تحریک‌پذیری
• پرخاشگری
• توهم در حدیکه فرد ممکن است صدا‌هایی غیر واقعی را بشنود.
• نیاز به خواب کم به طوری که فرد بیمار با ۳ یا ۴ ساعت خواب در روز بسیار پر انرژی است و یا ممکن است حتی روز‌ها نخوابد.
علائم بیماری دوقطبی در دوره افسردگی
دوره افسردگی حداقل دو هفته طول می‌کشد، به‌طوریکه در بیشتر مواقع این حالت با فرد بیمار همراه است. در این دوره فرد حداقل ۵ مورد از علائم زیر را دارد:
• خلق افسرده
• لذت نبردن از چیز‌هایی که قبلا لذت‌بخش و سرگرم کننده بودند.
• مشکلات خواب به طوریکه یا بیمار از بی‌خوابی رنج می‌برد و یا زیادی می‌خوابد به‌خصوص در طول روز
• کاهش و یا افزایش وزن به دلیل تغییر در اشته
• از دست دادن انرژی
• احساس گناه و بی‌ارزش بودن به طوریکه فرد اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهد و دچار عذاب وجدان می‌شود که گناهی مرتکب شده و سزاوار مجازات است.
• افکار خودکشی
• توهم
با توجه به علایم ذکر شده در دوره‌های مانیا و افسردگی، خطر ورشکستگی، اعتیاد، خودکشی، تصادفات رانندگی، ازدواج یا طلاق‌های ناگهانی در این بیماران بسیار دیده می‌شود.
بیشتر بخوانید: وسواس احتکار یا بیماری آشغال جمع کنی چیست؟ + راه‌های درمان آن
انواع اختلال دوقطبی
• اختلال دوقطبی نوع اول (Bipolar I)
در اختلال دوقطبی نوع اول، مانیا همراه یا بدون افسردگی است. فرد ممکن است فقط دوره‌های شیدایی داشته باشد، هرچند بیشتر افراد مبتلا به دوقطبی نوع اول دوره‌های افسردگی عمیق نیز دارند.
• اختلال دوقطبی نوع دوم (Bipolar II)
در اختلال دوقطبی نوع دوم، حالت خفیفی از مانیا (هیپومانیا) به اضافه افسردگی مشاهده می‌شود. در این حالت فرد بیش از یک دوره افسردگی شدید دارد، اما فقط دوره‌های شیدایی خفیف را تجربه می‌کند.
• اختلال دوقطبی تناوب سریع
در این نوع اختلال دوقطبی، فرد در یک دوره دوازده ماهه، چهار دوره خلقی یا بیشتر دارد. این بیماری در حدود ۱ نفر از هر۱۰ نفر مبتلا به اختلال دوقطبی مشاهده می‌شود و می‌تواند در هر دو نوع اول و دوم اتفاق بیفتد.
• اختلال خلق ادواری (سیکلوتایمی)
در این نوع اختلال، نوسانات خلقی نسبت به اختلال دوقطبی کامل شدت کمتری دارد، اما می‌تواند طولانی‌تر باشد. این نوع از اختلال دوقطبی ممکن است به مرور زمان به اختلال دوقطبی کامل تبدیل شود.
راه‌های تشخیص بیماری دوقطبی
اولین و مهم‌ترین راه تشخیص بیماری دوقطبی از طریق مصاحبه بالینی توسط روانپزشک و تست معتبر اختلال دوقطبی است. اطلاعات مورد نیاز روانپزشک عبارتند از
• علائم و نشانه‌های کنونی بیمار
• سوابق شخصی بیمار در گذشته
• تاریخچه خانوادگی بیمار
تشخیص بیماری دوقطبی در برخی موارد بسیار دشوار است، زیرا ممکن است فرد سال‌ها این بیماری را داشته باشد، ولی به علت داشتن علائم مشترک با سایر بیماری‌های روانپزشکی به درستی تشخیص داده نشود و یا گاهی ممکن است فرد بدون هیچ سابقه خانوادگی و تنها با یک افسردگی ساده به پزشک مراجعه کند، در این حالت درصورتی که اشتبا‌ها افسردگی تک قطبی تشخیص داده شود و دارو‌های ضد افسردگی تجویز گردد، فرد اصطلاحا سوییچ کرده و به یکباره با انرژی بیش از حد و حالت سرخوشی وارد فاز مانیا می‌شود. در این حالت که ممکن است برای خود فرد رضایت بخش باشد، پزشک باید اقدام به قطع دارو و تجویز داروی جدید برای درمان بیماری دوقطبی کند.
سایر اختلالات روانی که غالباً با بیماری شیدایی رخ می‌دهند و تشخیص آن را بسیار سخت می‌کنند عبارتند از:
• بیماری پانیک اتک
• وسواس
• اختلال پرخوری
• اعتیاد
• اختلال بیش‌فعالی - نقص توجه
• اختلال شخصیت مرزی
روش‌های درمان بیماری دوقطبی
خیلی از افراد به نوع خفیف این بیماری دچار هستند. این اختلال در صورت عدم درمان به‌موقع می‌تواند بسیار مخرب باشد و به عنوان ششمین عامل ناتوان کننده در کل جهان شناخته شده است. اختلال دوقطبی ناشی از ضعف شخصیتی یا نامتعادل بودن نیست بلکه یک بیماری است که قابل درمان است.
روش درمان اختلال دوقطبی شامل دو مرحله است:
• تثبیت خلق و خو در جهت پیشگیری
• درمان یک دوره شیدایی یا افسردگی
بهترین روش درمان بیماری دوقطبی استفاده از دارو‌های تثبیت‌کننده خلق است. دارو‌هایی مانند لیتیم، والپرات سدیم، لاموتریژین، کاربامازپین .... این دارو‌ها بسته به تشخیص پزشک و فازی که بیمار در آن قرار دارد تجویز می‌شوند. در دارودرمانی آنچه مهم است این است که بیمار با یک داروی خاص چقدر خوب پیش می‌رود. دارویی که برای یک بیمار مناسب است ممکن است برای بیمار دیگر مناسب نباشد. در برخی موارد ممکن است پزشک از ترکیب دارودرمانی و روان‌درمانی استفاده کند.
علاوه بر موارد ذکر شده، راه‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند به کنترل نوسانات خلقی کمک کند و نتیجتا از تبدیل شدن به دوره‌های کامل شیدایی یا افسردگی جلوگیری نماید، که البته با همکاری فرد بیمار محقق می‌شود:
دانش
فرد بیمار باید اطلاعات و دانش خود را در مورد بیماری‌اش کامل کند.
فشار روانی (استرس)
بیمار باید از موقعیت‌های استرس‌زا اجتناب کند، زیرا چنین موقعیت‌هایی می‌تواند سبب بروز یک دوره شیدایی یا افسردگی شود.
روابط
فرد بیمار باید در مواقعی که حالت طبیعی و مناسب دارد بیماری خود را برای افراد مهم زندگی توضیح دهد و اگر حداقل یک نفر را داشته باشد که بتواند به او اتکا و اعتماد کند، بسیار مفید خواهد بود.
فعالیت‌ها
بیمار باید بین زندگی و کار، اوقات فراغت و روابط خود با خانواده و دوستان تعادل برقرار کند و زمان کافی برای استراحت داشته باشد.
ورزش
فرد بیمار بهتر است یک فعالیت ورزشی را شروع کند. ورزش نسبتاً شدید سه بار در هفته به مدت ۲۰ دقیقه یا بیشتر باعث بهبود خلق و خو می‌شود.
سرگرمی
فرد باید کار‌هایی را مرتبا انجام دهد که از آن‌ها لذت می‌برد.
تداوم استفاده از دارو‌های درمانی
قطع کردن دارو بدون مشورت با روانپزشک می‌تواند منجر به نوسانات خلقی دیگری شود.
این بیماری در صورت انجام اقدامات درمانی ذکر شده، حتی در موارد شدید، به شدت کنترپذیر است و بیمار می‌تواند یک زندگی عادی داشته باشد. در واقع می‌توان علائم بیماری دو قطبی را به راحتی کنترل کرد و فرکانس دوره‌های بحرانی را کمتر و در هر فرکانس با علائم خفیف‌تری مواجه شد. ولی این اختلال یک بیماری مزمن است و فرد باید همیشه تحت کنترل باشد.
جالب است بسیاری از افراد موفق در دنیا به بیماری دوقطبی دچار هستند و دلیل آن حالت خفیفی از مانیا است که باعث انرژی زیاد، خلاقیت، اعتماد به نفس و عملکرد اجتماعی بالا در این افراد می‌شود.