اقتصاد۲۴- بیش از نیمی از آب مصرفی در کشور از منابع آب زیرزمینی است و سهم کشاورزی این میان چشمگیر است. وزارت نیرو در گزارشی اعلام کرده ۸۷ درصد مصرف سالانه کشور از آب‌های زیرزمینی به کشاورزی اختصاص دارد. هرچند در سال‌های اخیر بار‌ها و بار‌ها از سوی پژوهشگران حوزۀ آب دربارۀ استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی هشدار داده شد، اما با بی‌نتیجه بودن این هشدارها، شاهد استفاده ۵۵ درصدی از این منابع آب هستیم؛ منابعی که کمبود آن‌ها مدت‌ها از جمله دلایل اصلی فرونشست زمین بوده است و حالا «حیدر زارعی»، دانشیار گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه چمران اهواز، نیز یکی از اصلی‌ترین تبعات استفادۀ بی‌اندازه از منابع آب زیرزمینی را خشک‌شدن منابع آب سطحی می‌داند. او به رودخانه‌ها و چشمه‌هایی اشاره می‌کند که در این سال‌ها کم‌رمق و کم‌جان‌تر از قبل شدند و این روند همچنان هم ادامه دارد.
بیشتر بخوانید: سد‌های کشور همچنان درگیر ناهنجاری شدید آبی
«هم اکنون ۵۵ درصد از آبی که به‌صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق چاه‌ها و قنات‌ها تأمین می‌شود.» آماری تکان‌دهنده از وضعیت آب کشور که پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو آن را اعلام کرده است. براساس این گزارش و بنابر آمار‌های شرکت منابع آب ایران، در حال حاضر ۵۵ درصد از ۹۸ میلیارد مترمکعب آبی که به‌صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود و از نظر نوع طبقه‌بندی نیز ۸۷ درصد از مصارف سالانۀ کشور به کشاورزی، ۹ درصد به شرب و بهداشت و ۳ درصد به صنایع اختصاص می‌یابد.
همچنین در میان استان‌های کشور بیشترین وابستگی به آب‌های زیرزمینی به استان‌هایی، چون کرمان، یزد، البرز، خراسان جنوبی، هرمزگان، همدان، خراسان رضوی و فارس اختصاص دارد که به‌ترتیب در این استان‌ها سهم برداشت آب از منابع آب زیرزمینی نسبت به آب‌های سطحی ۹۳ درصد، ۹۱ درصد، ۸۹ درصد، ۸۹ درصد، ۸۸ درصد، ۸۷ درصد، ۸۴ درصد و ۸۰ درصد است.
در واقع در این استان‌ها بیش از ۸۰ درصد از آب مصرفی سالانه از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود و این اتفاق نقش ویرانگری در وضعیت آبی آن‌ها داشته و دارد.
طبق داده‌های این گزارش شرایط در بسیاری دیگر از استان‌های کشور نیز چندان رضایت بخش نیست و به‌طور کلی در استان‌های دیگری مانند استان‌های مرکزی، قم، سمنان، زنجان، قزوین، اصفهان، گلستان، سیستان و بلوچستان، تهران، کرمانشاه و لرستان نیز بیش از نیمی از آب مصرفی سالانه از طریق چاه‌های زیرزمینی تأمین می‌شود.
کسری ۱۴۳ میلیارد مترمکعبی آبخوان‌ها
این روند نه تنها در دهه‌های گذشته به‌عنوان مانعی برای تغذیۀ مؤثر آبخوان‌های کشور عمل کرده است، بلکه سبب شده تا منابع آب زیرزمینی کشور به‌صورت سالانه با کسری ۵ میلیارد مترمکعبی روبه‌رو شود و میزان کسری تجمعی آبخوان‌های کشور نیز به چیزی حدود ۱۴۳ میلیارد مترمکعب برسد.
این وضعیت منجر شده سطح آب در سفره‌های زیرزمینی به شدت افت کند و پدیده‌هایی، چون فرونشست در بسیاری از دشت‌های کشور تشدید شود و از سوی دیگر باعث شده تا کیفیت منابع آب زیرزمینی به شدت کاهش یابد.
توضیح بیشتر اینکه آمار‌های رسمی نشان می‌دهد هم‌اکنون و از ۶۰۹ محدودۀ مطالعاتی (آبخوان)، ۴۱۰ محدوده وارد وضعیت «ممنوعه» و «ممنوعه-بحرانی» شده‌اند و عملاً دیگر امکان توسعۀ بهره‌برداری منابع آب، در آن‌ها وجود ندارد.
چاه‌های مجاز ۸۵ درصد آب‌های زیرزمینی را برداشت می‌کنند
براساس آمار و ارقام موجود، ۸۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در کشور فعال است، اما این حلقه‌های چاه به شکل برابر در برداشت از آب‌های زیرزمینی سهیم نیستند. ۸۵ درصد از ۴۵ میلیارد مترمکعب آبی که به‌صورت سالانه از آبخوان‌ها (منابع آب زیرزمینی) برداشت می‌شود، توسط چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد؛ چاه‌های مجازی که به لحاظ عددی ۵۵ درصد چاه‌های کشور را شامل می‌شوند، اما به لحاظ حجم برداشت بخش قابل‌توجهی آب‌های زیرزمینی را استخراج می‌کنند. درنتیجه، نقش مؤثری در تشدید بحران آبی در دشت‌های مختلف کشور دارند.
نکتۀ مهم دیگری که در این رابطه وجود دارد این است که هم‌اکنون بیش از نیمی از چاه‌های مجاز کشور از پمپ‌های برقی استفاده می‌کنند و نزدیک به ۷۵ درصد (معادل ۲۸ میلیارد مترمکعب) از برداشت کل چاه‌های مجاز، توسط چاه‌های دارای پمپ برقی انجام می‌شود. این یعنی میزان برداشت چاه‌های با پمپ دیزلی که عمدتاً در مناطق کم‌برداشت قرار دارند، سالانه کم‌تر از ۱۰ میلیارد مترمکعب است.
بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد در میان چاه‌های برقی نیز میزان برداشت یکسانی وجود ندارد. درحالی‌که ۳۵ درصد آن‌ها در حد مجاز و ۳۵ دیگر تا ۲ برابر حد مجاز آب برداشت می‌کنند، ۲۰ درصد از چاه‌ها بیش از ۳ برابر و همچنین ۱۰ درصد دیگر نیز تا ۱۰ برابر حد مجاز به صورت سالانه از سفره‌های آب زیرزمینی آب برداشت می‌کنند.
مستند به این آمار، به خوبی مشخص است که بخش قابل توجهی از برداشت‌های سالانۀ کشور از آب‌های زیرزمینی که منجر به تشدید بحران آبی در کشور، از محل چاه‌های با پمپ برقی ایجاد شده است. چاه‌هایی که پیش‌بینی می‌شود در صورت استمرار برداشت بی‌رویۀ آن‌ها از آبخوان‌های کشور، در آیندۀ نزدیک بسیاری از دشت‌ها را وارد منطقه ممنوعه-بحرانی کند و هرگونه فعالیت اقتصادی و حتی ادامۀ زندگی در این مناطق را با چالش جدی روبه‌رو خواهد کرد.
آسیایی‌ها دو برابر دیگر قاره‌ها آب برای کشاورزی استفاده می‌کنند
سازمان ملل متحد پیش از این در گزارش سالانه ۲۰۲۲ با هشدار دربارۀ مصرف آب‌های زیرزمینی، خواستار استفاده بهینه‌تر و پایدارتر از این منابع شد. این گزارش که بهار گذشته در روز جهانی آب منتشر شد، از کمبود‌های ویرانگر در زمینۀ دانش و نظارت بر استفاده از ذخایر زیرزمینی حکایت داشت و تأکیدش بر این بود که در بسیاری از مناطق به اهمیت منابع زیرزمینی آب در تأمین نیاز انسان‌ها تقریباً توجهی نمی‌شود و این منابع به‌درستی مدیریت نمی‌شوند. همان‌طور که در طبقه‌بندی مصرف سالانۀ آب‌های زیرزمینی ایران به سهم ۸۷ درصدی بخش کشاورزی اشاره شده است، گزارش سالانۀ سازمان ملل چنین پیامی داشت: استفادۀ بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در بسیاری از کشور‌های جهان دسترسی پایدار همگانی به آب شرب را با خطر جدی روبه‌رو کرده است و به پیامد‌های بلندمدت این کار توجهی نمی‌شود.
برپایۀ آمار سازمان ملل، استفاده از منابع زیرزمینی آب برای فعالیت‌های کشاورزی در آسیا بیش از دو برابر میانگین مصرف مجموع قاره‌های دیگر است. همچنین در بخش‌های وسیعی از چین و جنوب آسیا استفاده بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی به تحلیل هرچه سریع‌تر و بیشتر این منابع منجر شده است. علاوه‌براین، ادامۀ این روند در برخی مناطق، آلودگی شدید منابع زیرزمینی آب را به دنبال داشته است.
رودخانه‌ها و چشمه‌های خشک
افزایش برداشت از آب‌های زیرزمینی، منابع آب روی زمین را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است. رودخانه‌ها در اثر این حجم از برداشت رو به خشکی رفته‌اند و این اتفاق طی چند دهه به خشکی بسیاری از تالاب‌ها انجامیده است. به گفته «حیدر زارعی»، دانشیار گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه چمران اهواز، از جمله نمونه‌های این برداشت اضافه و آسیب‌های ناشی از تمام‌شدن آب‌های زیرزمینی را می‌توان در خشکی تالاب بختگان دید. او به «پیام ما» می‌گوید: «در بختگان سرشاخه‌های زیادی داشتیم و رود کر، دومین رودخانه بزرگ استان فارس هم در طول سالیان متمادی به کم‌آبی و خشکی گسترده دچار شد. یکی از دلایل این اتفاق برداشت‌های مستمر از آب‌های زیرزمینی در آن محدوده بود. همین باعث شد تا در سال ۲۰۰۴ تالاب بختگان نیز رو به خشکی برود.»
او با تأکید بر اینکه یکی از اصلی‌ترین تبعات استفادۀ بی‌اندازه از منابع آب زیرزمینی خشک‌شدن منابع آب سطحی است، افزود: «من سال‌ها دربارۀ بختگان تحقیق کردم و باید بگویم که در این منطقه ۵۲ هزار حلقه چاه داریم. سه سد سیوند، ملاصدرا و درودزن نیز اگر کاملاً پر شوند، باز هم چهار برابر آن برداشت از منابع آب زیرزمینی وجود دارد.»
بیشتر بخوانید: بحران خشکسالی طی ۱۵سال شمال ایران را می‌بلعد
زارعی می‌گوید فرونشست زمین در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از دلایل اصلی برداشت از آب‌های زیرزمینی عنوان شده و این اتفاق در‌حالی‌است که خشک‌شدن رودخانه‌ها از جمله دیگر دلایل اصلی این اضافه‌برداشت است: «قنات‌ها و چشمه‌های بسیاری در این راه خشک شدند و برداشت برای کشاورزی در بسیاری از مناطق از جمله دلایل حفر چاه‌ها بوده است. کشاورزی در نقاطی که نباید اتفاق می‌افتاد، با سماجت رخ داد و هنوز هم وزارت جهاد کشاورزی و نیرو نتوانسته‌اند در این راه برخورد درست و منطقی پیش بگیرند و به نتیجه‌ای برسند که مناسب وضعیت کشور باشد.»
این استاد حوزۀ آب معتقد است اتفاقی که طی حدود سه دهه در کشور رخ داده، یک شبه درست نخواهد شد و با وجود سیاست‌های حاکم، نمی‌توانیم شاهد اتفاق خوبی در آینده باشیم: «ما شاهد چندین سال تخریب منابع آب کشور بودیم و در سال‌های اخیر کم‌کم شاهد مضرات این اتفاقات هستیم. چشمه‌ها و قنات‌های بسیاری خشک شدند و آمار فرونشست هم به نسبت جهانی در وضعیت بسیار خطرناکی است. همه این‌ها یعنی باید چندین سال با درایت و آگاهی به وضعیت آب در ایران پرداخت، در غیر این صورت نمی‌توان امیدوار بود.»