اقتصاد۲۴ - آمار رسمی سازمان چای کشور می‌گوید که بیش از ۵۵ هزار خانوار در شمال کشور به چایکاری مشغولند. باوجوداین، معیشت تعداد قابل توجه از اهالی شمال، طی بیست سال گذشته متأثر از سیاستگذاری‌های دولت، ازبین‌رفتن باغ‌های چای و غیرقابل کنترل بودن درآمد و هزینۀ چایکار در خطر قرار گرفته است. سندیکای چایکاران نیز اعلام کرده است که بیش از ۴۰ درصد از باغ‌های کشور ازبین‌رفته و با تغییر کاربری تبدیل به ویلا شده‌اند. گرچه سازمان چای برنامۀ احیا و گسترش دوبارۀ چایکاری کشور را دنبال می‌کند، اما به نظر می‌رسد این برنامه تاکنون در اجرا موفق نبوده است.
به گزارش پیام ما، هیچ‌چیز در صنعت چای کشور آنطور که در تبلیغات می‌بینید نیست. نه در باغ‌های چای خبری از لباس محلی و دامن‌های نوار‌دوزی‌شدۀ کارگران است، نه دست‌هایی که در آرامش «سرگل» بوته را بچینند. اگر به‌قطعیت صنعت چای شمال کشور را «ورشکسته» ندانیم، بیراه نیست اگر بگوییم طی ۲۰ سال گذشته و پس از تلاش برای کاهش تصدی‌گری دولت، روند خصوصی‌سازی صنعت چایکاری را نیز مانند بسیاری صنایع دیگر، تا مرز ورشکستگی پیش برده است. آمار سازمان چای کشور می‌گوید ایران در ردۀ هفتم تولیدکنندگان چای در جهان قرار دارد، اما در مقابل، ششمین کشور واردکنندۀ بزرگ چای نیز محسوب می‌شود. البته برخی این را ناشی از ذائقۀ مصرف داخل کشور می‌دانند که طعم چای خارجی را محبوب‌تر از ایرانی ارزیابی می‌کنند.
چه بر سر چای آمد؟
سال ۱۳۷۹ طرح اصلاح ساختار چای به‌عنوان یک سیاست انتقال و واگذاری امور بازرگانی و تولید چای به بخش خصوصی واگذار شد و به‌دنبال اجرای سیاست‌های کاهش و رفع انحصار دولت، افزایش کیفیت، رقابتی‌کردن تولید داخل، ایجاد زمینه‌های انتقال مجدد تقاضای جامعه برای چای تولیدشده در داخل کشور و نظایر آن در قالب ماده ۲۹ قانون برنامۀ سوم به اجرا درآمد.
در همان مراحل اولیه اجرای آنچه قانون برنامۀ سوم توسعۀ پنج‌سالۀ کشور تکلیف می‌کرد، نرخ تعیینی بهای چای خریداری‌شده از سوی کارخانه و اجبار کشاورز به فروش برگ سبز به قیمتی کمتر از متوسط قیمت پایه و دریافت بهای آن با تأخیر چندماهه، موجب کاهش درآمد و توان مالی کشاورزان شد. همچنین پرداخت نکردن تسهیلات پیش‌بینی‌شده، بازدهی کیفی و کمی بوته‌ها را کاهش داد. در اولین سال اجرای طرح، به‌دلیل اشباع بازار از انواع چای خارجی و نبود تقاضای مؤثر برای چای داخلی، بیش از ۲۴ درصد از چای تولیدشده در سال ۱۳۷۹ به فروش نرفت و موجب برهم زدن نقدینگی کارخانه‌ها و کاهش توان مالی آن‌ها برای بازپرداخت تسهیلات دریافتی شد. موضوعی که رهاکردن باغ‌های چای و کاهش تولید در کشور، تبدیل اراضی «چای‌باغ‌ها» به ویلا و خرد و کوچک‌شدن آن‌ها را رقم زد.
براساس آمار سندیکای چای کشور، با شروع دهۀ هشتاد، تولید چای ایران از سالانه ۶۵ هزار تن به ۳۰ هزار تن کاهش پیدا کرد و ۴۰ درصد از باغ‌های دو استان شمالی کشور یعنی گیلان و مازندران از چرخۀ تولید خارج شدند.
آماری که سندیکای چای ایران منتشر کرده است می‌گوید استان‌های گیلان و مازندران که به‌ترتیب ۹۰ و ۱۰ درصد چای کشور را تأمین می‌کنند، درمجموع ۲۸ هزار هکتار باغ چای دارند و به‌طور متوسط از هر ۱.۵ هکتار باغ حدود ۱۰ تن چای برداشت می‌شود. نکته‌ای در این آمار بیشتر جلب توجه می‌کند: «بیشتر از ۷۴ درصد باغ‌های چای در اراضیِ کمتر از یک هکتار واقع شده‌اند. سازمان چای کشور برای سال ۱۴۰۰ اعلام کرد که ۳۰ هزار تن چای، از ۱۳۵ هزار تن برگ سبز چای، در داخل کشور تولید شد که ۵۰ درصد آن به مصرف داخلی رسید و ۵۰ درصد آن صادر شد. میزان تولید سالیانۀ چای کشور از سوی ۱۷۰ کارخانه در گیلان و مازندران خریداری می‌شود. به استناد آنچه سازمان چای کشور اعلام کرده است. در سال ۱۴۰۰ تولید برگ سبز با رشد ۳ درصدی نسبت به سال گذشته، به ۱۳۵ هزار و ۴۶۹ تن افزایش یافت و ایران جایگاه هفتم را میان تولیدکنندگان چای کسب کرد. از ۱۳۵ هزار تن برگ سبز حدود ۳۰ هزار تن استحصال شد که ۱۵ هزار تن آن صادر و ۱۵ هزار تن آن به مصرف بازار داخلی رسید. آذر سال ۱۴۰۱ و پس از پایان «چین پاییزه»، سازمان چای ایران اعلام کرد تولید چای در دو استان تولیدکنندۀ چای کشور به بیش از ۱۱۶ هزار تن رسیده است. از این میزان، ۷۶ درصد از مبالغ مربوط به خرید تضمینی چای از سوی دولت پرداخت شده و ۲۴ درصد دیگر از این مبالغ باقی مانده که برای پرداخت به موقع وجه چایکاران، مکاتبات و اقدامات لازم برای تخصیص پول از سازمان برنامه‌وبودجه کشور انجام شده است. همچنین این سازمان اعلام کرد تولید برگ سبز چای نسبت به سال گذشته حدود ۱۳ درصد کاهش را نشان داد. اگر عملیات به‌زراعی و افزایش سطح احیای باغات چای را نداشتیم، امسال با کاهش بیش از ۲۵ درصد تولید برگ سبز چای روبه‌رو می‌شدیم. این سازمان در گفت‌وگویی منتشرشده در وب‌سایت خبری‌اش به‌نقل از رئیس دستگاه، علت این کاهش را، باتوجه‌به وجود ۸۰ درصد باغات چای کشور در اراضی دیم، خشکسالی اعلام کرده بود.
۴۰ درصد چای باغ‌ها ویلا شدند
مدیر اجرایی سندیکای چای سال ۱۴۰۱ اعلام کرد: «تا قبل از سال ۷۹ میزان تولید سالانه چای میانگین ۶۵ هزار تن بود، اما با اصلاح ساختار تشکیلاتی چای توسط دولت در آن سال، تولید کارخانه‌ها انبار شد و خرید محصول از کشاورز‌ها کاهش یافت. رهاسازی سال ۷۹ ضربۀ بزرگی بر پیکرۀ تولید چای داخلی وارد کرد، باغ چای و خرج‌های جانبی آن مثل کشت برگ، تهیۀ ابزارآلات و حمل و تحویل به دولت، برای چایکار دیگر توجیه اقتصادی نداشت و از طرفی بهای برگ سبز نمی‌توانست هم‌پای افزایش نرخ تورم رشد کند. در نتیجه، بسیاری از باغداران باغ‌های خود را رها کردند و بنابر داده‌های آماری از سال ۷۹ به بعد ۴۰ درصد باغ‌های کشت چای تغییر کاربردی دادند.»
«محمدصادق حسنی» توضیح داده بود: «در سال چهارم، با بدهکاری کارخانه‌ها و انباشت چای، این طرح شکست خورد و دولت با پرداخت هفتصد هزار تومان برای هر هکتار، به چایکار مجوز رهایی باغ و تبدیل آن به جنگل را داد. در نتیجه کشت ما محدود شد و تولید کاهش یافت. درحال حاضر کارخانه‌های چای ما فقط با ۱۰ درصد ظرفیت‌شان کار می‌کنند. همچنین، تا پایان سال ۷۸ دولت وظیفۀ خرید چای را برعهده داشت و کارخانه‌ها برگ سبز را خشک و فرآوری می‌کردند تا دولت صادر کند. در سال ۷۹ این بخش به بخش خصوصی محول شد و کارخانه‌هایی که تا سال قبل حق‌العمل کار دولت بودند، مجبور به خرید برگ سبز از کشاورزان شدند. در آن زمان سازمان چای سابق، چای ارزان و با یارانه، تولید و انبار کرده بود و کارخانه‌ها باید بدون یارانه با آن رقابت می‌کردند. درنتیجه، چای در کارخانه‌ها انبار شد و آن‌ها بدهکار شدند. درحال حاضر نیز تعداد زیادی از کارخانه‌داران چایسازی در لیست سیاه بانکی قرار گرفته‌اند و نه تنها مشمول وام نمی‌شوند، بلکه به آن‌ها دسته‌چک هم نمی‌دهند.»
حسنی در گفتگو با «پیام ما» گفته‌های پیشینش را تأیید می‌کند و معتقد است اگر دولت تلاش کند هنوز هم می‌تواند بخشی از چای‌باغ‌ها را احیا کند: «در ۳ سال گذشته بهای برگ سبز نسبتاً بهتر شد، سال قبل این بها ۴۵ درصد افزایش داشت. البته حقیقت این است که با وجود فشار بر مردم به دلیل افزایش قیمت، چارۀ دیگری وجود ندارد. فاجعه در سال‌های ۹۵ تا ۹۶ و ۹۶ تا ۹۷ بود که افزایش بهای برگ سبز در آن‌ها ۷ و ۴ درصد بود. بسیاری از چای‌باغ‌ها در این دوره تغییر کاربری داد و به ویلا تبدیل شد.»
او معتقد است دیگر در دولت نقش چایکار در قیمت‌گذاری دیده نمی‌شود: «در گذشته جلسه‌های مشترکی از سوی شورای اقتصاد، ستاد تنظیم بازار و نهاد‌هایی مانند این با اتحادیه کارخانه‌داران و کشاورزان گذاشته می‌شد، اما اکنون خبری از این جلسه‌ها نیست و دولت براساس حساب‌وکتاب خودش نرخ خرید تضمینی را محاسبه و اعلام می‌کند. این‌کار باعث می‌شود که هزینه‌های بنیادین چایکار دیده نشود.»
ورشکستگی تا سرایداری
«محمد آذرفر» یکی از چایکاران شهرستان رودسر است که ۳ هکتار چای باغ دارد، اما فقط از حدود ۲ هکتار آن برداشت می‌کند: «بیش از یک هکتار از باغ من دیگر تبدیل به درختچه شده است. این وضعیت تنها شامل حال من نیست و بسیاری دیگر از همکاران هم همین وضعیت را دارند. اگر ۳ سال قبل به این منطقه می‌آمدید خبری از ویلا‌هایی که زمین را احاطه کرده است نبود. بسیاری از این ویلا‌ها چای‌باغ بودند. ورشکستگی باعث شد تا زارع مجبور به فروش زمین خود شود. زارع چای فرد ملاکی نیست، عموماً دار و ندارش همین باغ است. همکارانی داریم که همین حالا در ویلا‌هایی که در زمین‌های خودشان ساخته شده است، سرایدار هستند.»
آذرفر توضیح می‌دهد که هزینۀ یک چایکار در بسیاری بخش‌ها مانند هزینۀ کارگری با کشت‌های متداول متفاوت است: «کارگر چای مانند شالیزار و زعفران بسیار گران است. طبیعی هم هست چرا که کار بسیار سختی انجام می‌دهد. شما در باغ چای پشت کمباین نمی‌شنیدید تا درو کنید. یک کارگر بعد از ۱۵ سال کار در باغ چای، حقیقتاً از کار افتاده می‌شود. این فقط یک بخش از هزینه است. همین حالا که به‌تازگی دولت و کارخانه با چایکار تقریباً تسویه حساب سال گذشته را انجام داده است، ما نمی‌دانیم چگونه هزینۀ سال بعدمان را تضمین کنیم. درآمد سال قبل را سال بعد می‌پردازند. یعنی باید با پولی به ارزش دو سال قبل، هزینه‌های دو سال بعد را بدهید. آیا می‌توان باغ را حفظ کرد؟ موضوع عدد و رقم است که جور در نمی‌آید.»
«عیسی حسینی» هم یکی از باغداران شهرستان لاهیجان است که به گفتۀ خودش ۴۰ سال است باغ چای دو هکتاری‌اش را نگهداشته، اما طی ۵ سال گذشته فقط از یک چهارم باغ برداشت کرده است: «دولت دارد تلاش می‌کند که باغ‌های چای را احیا کند. اما برای حجم بالایی از باغ‌ها این کار ممکن نیست. هفت تا هشت سال برای بهره‌برداری و احیای یک باغ زمان لازم است. اگر دولت می‌خواست و ۱۰ سال قبل شروع می‌کرد، می‌توانست شاید طی ۵ سال هم باغ‌های چای را احیا کند. باغ زنده است. بوته درختچه می‌شود. نمی‌شود بگویی از بین نرو. مثل یک جسم زنده است. باغ‌های چای ما الان سرطان دارد؛ سرطانی که درمان ندارد. از سویی باغدار بیمه ندارد. باید خودش را با قیمت بالا بیمه کند. باران دیگر نمی‌بارد، زمین دیم هم بسته به باران است. دولت تسهیلات می‌دهد، اما برای دریافتش باید هفت خان رستم را طی کنی و زمین خودت را اگر بانک بپذیرد، گرو بگذاری. عدد پرداختی هم به دردی نمی‌خورد. جلسه گذاشتند در فرمانداری چند سال قبل، گفتند دولت از واردات چای ضرر می‌بیند. باید تولید برای مصرف داخلی و صادرات افزایش پیدا کند. باشد، اما چطور؟»
اوضاع کارخانه‌ها هم بهتر نیست
در پیگیری «پیام ما» نه کارخانه‌داران فرآوری چای پاسخی می‌دهند و نه اتحادیۀ کارخانه‌داران چای کشور. باوجوداین، یکی از اعضای این اتحادیه در گفت‌وگویی غیر رسمی با پیام‌ما می‌گوید که سیاست دولت در مورد کارخانه‌داران آشفته‌تر از چایکاران است. این کارخانه‌دار توجه را به نبود سرمایه در گردش، پرداخت دیرهنگام سهم دولت و قیمت‌گذاری چند برابری بر چای خارجی جلب می‌کند و می‌گوید: «باید ببینید از آمار ۱۷۰ کارخانۀ چای شمال کشور، چند کارخانه فعال هستند و آن‌ها که هنوز کار می‌کنند چند درصد خط تولیدشان فعال است. دولت به چایکار توجه نمی‌کند، بنابراین بیش از ۹۰ درصد محصول تولیدشدۀ چای کشور درجه یک نیست.»
برداشت چای برای فصل بهار یا همان که چایکاران به آن «چین بهاره» می‌گویند از نخستین روز اردیبهشت امسال آغاز شد. روابط عمومی سازمان چای کشور به «پیام ما» اعلام می‌کند که بالغ بر ۱۷۰ کارخانۀ چایسازی شمال کشور برای عقد قرارداد خرید تضمینی برگ سبز بهاره در سال جاری اعلام آمادگی کردند و این سازمان برای خرید تضمینی برگ سبز چای از چایکاران شمال کشور با همۀ کارخانجات چایسازی عقد قرارداد خواهد کرد.
سازمان چای اعلام کرده که مانند هر سال پس از اعلام نرخ خرید تضمینی برگ سبز چای از سوی دولت و ابلاغ آخرین دستورالعمل‌ها، این سازمان با کارخانجات چایسازی قرارداد می‌بندد: «صاحبان کارخانجات چایسازی قبل از بازگشایی واحد خود با ارائۀ اسناد و مدارک لازم مانند پروانۀ بهره‌برداری، اسناد مالکیت کارخانه، گزارش عملکرد سال گذشته در پرداخت مطالبات چایکاران و نداشتن بدهی، می‌توانند قرارداد خرید تضمینی را امضا کنند. امیدواریم باتوجه‌به قیمت‌های پیش‌بینی‌شده، امسال برگ سبز کیفی‌تری برداشت و چای کیفی‌تری در کارخانجات تولید شود.»
طبق اعلام روابط عمومی سازمان چای کشور، براساس تصمیم شورای قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی، نرخ تضمینی خرید برگ سبز چای درجه یک برای سال زراعی ۱۴۰۲ با ۵۲ درصد افزایش ۱۳ هزار و ۹۹۰ تومان اعلام شد و همچنین قیمت برگ سبز چای درجه دو با ۶۲ درصد افزایش به ۱۱ هزار و ۵۰۰ تومان رسید. همچنین مبلغ ۶۲ میلیارد تومان تسهیلات جاری و سرمایه‌ای از طریق صندوق حمایت از توسعۀ صنعت چای کشور به چایکاران و واحد‌های چایسازی در سال گذشته پرداخت شده است. این تسهیلات برای بهداشتی کردن، برندسازی و خرید ماشین‌آلات برای کارخانجات چایسازی و همچنین به زراعی، تغذیه و نگهداری، احیای باغات رهاشده، بیمۀ فراگیر، خرید کود شیمیایی و ماشین‌آلات برداشت و هرس به چایکاران پرداخت شده است، گفت: پرداخت تسهیلات در سال ۱۴۰۲ نیز ادامه دارد.