اقتصاد۲۴ - حجم حق برداشت ویژه متعلق به ایران تا پیش از سال ۲۰۲۱، حدود ۱.۴ میلیارد بود که در پایان همان سال، در قالب طرح صندوق برای مقابله با رکود اقتصادی ناشی از کرونا ۳.۴ میلیارد به آن اضافه شد. این افزایش، اما تنها مختص ایران نبود و دیگر کشور‌های جهان نیز، متناسب با سهمی که از صندوق بین‌المللی پول داشتند، از این افزایش بهره بردند. به طور کلی، مجموع موجودی حق برداشت ویژه صندوق از ۲۰۴ میلیارد و ۱۹۷ میلیون در ماه دسامبر ۲۰۲۱، به حدود ۶۶۸ میلیارد و ۶۹۹ میلیون در دسامبر ۲۰۲۲ افزایش یافت.
صندوق بین‌المللی پول در مقاطع زمانی مختلف، از جمله در زمان رکود اقتصاد جهانی، به منظور کمک به اعضای خود اقدام به خلق نقدینگی موسوم به حق برداشت ویژه می‌کند تا کشورها با تکیه بر آن، نقدینگی مورد نیاز خود را برای برون رفت از وضعیت بحران به دست آورند. اما حق برداشت ویژه یا اس‌دی‌آر چیست؟ این نقدینگی چطور می‌تواند یک کشور را برای حل گوشه‌ای بحران اقتصادی‌اش یاری کند؟ دولت‌ها چطور می‌توانند از آن استفاده کنند؟
حق برداشت ویژه یا SDR چیست؟
حق برداشت ویژه یا اس‌دی‌آر، دارایی ذخیره بین‌المللی مشمول بهره است که در سال ۱۹۶۹، توسط صندوق بین‌المللی پول و برای تکمیل سایر دارایی‌های ذخیره کشور‌های عضو ایجاد شد. اس‌دی‌آر یک واحد ارزی نیست و در واقع معادل یک سبد نقدینگی شامل دلار آمریکا، ین ژاپن، یورو، پوند و یوآن چین است. ارزش اس‌دی‌آر یا حق برداشت ویژه، به طور روزانه و بر اساس مقدار و نرخ مبادله روزانه ارز‌های سبد در بازار تعیین می‌شود و فقط توسط کشور‌های عضو، صندوق بین‌المللی پول و برخی نهاد‌های رسمی و از پیش‌تعیین‌شده قابل نگهداری و استفاده است.
ذخایر بین‌المللی هر کشور که توسط بانک‌های مرکزی مدیریت می‌شود، تضمین می‌کند یک کشور ارز‌های خارجی مورد نیاز خود را برای تجارت با جهان-برای مثال برای پرداخت هزینه واردات- در اختیار دارد. افزودن اس‌دی‌آر به ذخایر بین‌المللی کشورها، نظام مالی آن‌ها را انعطاف‌پذیرتر می‌کند. در مواقع بحران، دولت‌ها می‌توانند از ذخایر خود را در جهت رفع نیاز‌های فوری- برای مثال پرداخت هزینه واردات واکسن- استفاده کنند.
اگر اس‌دی‌آر پول نیست، پس چطور قابل استفاده است؟
اس‌دی‌آر یا حق برداشت ویژه، به طور طبیعی مزیت‌هایی برای کشورها دارند، اما در مورد کشور‌های کم‌برخوردار یا در حال توسعه، ماجرا کمی پیچیده‌تر است. به عبارت بهتر، اس‌دی‌آر‌ها تنها در چارچوب کشور‌های عضو صندوق قابل تبدیل یا معاوضه است. یعنی در زمان مورد نیاز، کشور‌های برخوردارتر باید تمایل به خرید یا دریافت همه یا بخشی از دارایی اس‌دی‌آر کشور‌های فروشنده را داشته باشند تا کشور متقاضی، موفق به استفاده از حق برداشته ویژه خود شود. به زبان ساده، حق برداشت ویژه، دارایی بلوکه شده یک کشور نیست؛ بلکه دارایی‌هایی در صندوق بین‌المللی پول است که فقط در چارچوب کشور‌های عضو، قابل تبدیل به ارز‌های متداول یا قابل استفاده تجاری است.
بیشتر بخوانید: بازار دلار در انتظار تبادل زندانیان
در واقع، مبادله حق برداشت ویژه در ازای دریافت ارز‌های متداول جهانی با سایر اعضای صندوق بین‌المللی پول، در طول تاریخ به صورت داوطلبانه انجام شده است. کشور‌هایی که از موقعیت مالی بهتر و قوی‌تری برخوردارند، موافقت می‌کنند تا در صورت نیاز و تمایل، به دیگر کشورها کمک کنند. کشورها می‌توانند از اس‌دی‌آر‌ها در طیف وسیعی از عملیات‌های اقتصادی و تجاری با سایر کشورها یا برای تسویه تعهدات مالی به صندوق استفاده کنند. بسیاری از کشور‌های عضوی که نیازی به حمایت ندارند، از اس‌دی‌آر‌ها برای حمایت از فقرزدایی و توسعه در کشور‌های کم درآمد استفاده کرده‌اند. برای مثال، سال گذشته وزارت دارایی فرانسه حدود ۴ میلیارد از حق برداشت ویژه صندوق بین المللی پول را در اختیار آسیب‌پذیرترین کشور‌های جهان تحت برنامه گروه جی۲۰ قرار داد.
به طور کلی، حق برداشت ویژه، برای هر کشور با شرایط زیر قابل استفاده است:
۱-پرداخت مستقیم بدهی‌های واجد شرایط
۲-مبادله با ارز قابل استفاده برای پرداخت بدهی‌های معوق، هزینه واردات یا تعهدات پیش فروش برای خرید کالا‌هایی مانند واکسن از طریق توافق‌نامه‌های چند جانبه
۳-حفظ حق برداشت ویژه برای بازسازی ذخایر تخلیه شده
۴-رفع محدودیت‌های بودجه‌ای برای رفع نیاز‌های فوری یا تامین مالی سرمایه گذاری‌های میان مدت
تحقق هریک از این شرایط مشروط به توافق داخلی در چارچوب صندوق بین‌المللی پول است.
چرا ایران از حق برداشت ویژه استفاده صندوق بین‌المللی پول استفاده نکرده است؟
با استناد به گزارش‌های مالی صندوق بین‌المللی پول، ایران دست‌کم از سال ۲۰۲۰، هرگز از حق برداشت ویژه خود استفاده نکرده است. در حالی که با افزایش موجودی صندوق در ماه‌های پایانی سال ۲۰۲۱، ۸۰ کشور در حال توسعه از حق برداشت ویژه خود استفاده کرده‌اند. در این بین، ۳۲ کشور حق برداشت ویژه‌شان را با ارز‌های متداول معادل ۱۱.۶میلیارد دلار مبادله کرده‌اند، ۵۵ کشور پرداخت‌های خود به صندوق بین المللی پول را معادل ۶.۵ میلیارد دلار در قابل حق برداشت ویژه پرداخت کرده و۳۹ کشور، معادل ۳۷ میلیارد دلار از حق برداشت ویژه‌شان را در بودجه‌های دولتی ثبت کرده یا از آن‌ها برای مقاصد مالی استفاده کرده‌اند.
بیشتر بخوانید: کاهش قیمت انواع ارز و طلا در مرکز مبادله
در این لیست اما، نام ایران به چشم نمی‌خورد. در حالی که حق برداشت ویژه، دارایی بلوکه‌شده یک کشور نیست و در مواقع مورد نیاز، با رعایت چارچوب‌های صندوق بین‌المللی پول قابل برداشت است. با این حال، معلوم نیست منظور رییس بانک مرکزی ایران از «امکان‌پذیر شدن» دسترسی به حق برداشت ویژه کشور در صندوق چیست و چرا ایران در سال‌های اخیر استفاده از این ذخایر نکرده است؟