اقتصاد۲۴- بافت قدیم شیراز با مساحت حدود ۳۶۰ هکتار در قلب و مرکز این کلانشهر قرار گرفته است و حدود دو درصد از مساحت کنونی شهر شیراز را شامل می‌شود؛ جایی که تاریخ، فرهنگ و هویت ملی و دینی را در کنار هم دارد. بافت قدیم شیراز به‌عنوان یکی از مردمی‌ترین ساختار‌های شهری با کوچه‌های تنگ و باریک با گذر‌ها و گذرگاه‌های متعدد، طاق‌ها و رواق‌ها، مساجد و مقابر امامزاده‌ها، حسینیه‌ها و تکایا و مدارس و حوزه‌های علمیه، بازارچه‌های محلی، حمام‌ها و آب‌انبار‌ها و دیگر آثار تاریخی یک بافت ارزشمند محسوب می‌شود که در کنار هم نشان‌دهندۀ هویت برجستۀ شهر شیراز هستند.
به گزارش پیام ما، حالا، اما طرح‌های توسعه‌ای، این هویت را نشانه رفته‌اند. نگاهی به گزارش مرکز گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که به‌تازگی منتشر شده و در همین شمارۀ «پیام ما» آمده است، نیز نشان می‌دهد قانون «حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی-فرهنگی» در همۀ شهر‌ها به‌درستی اجرا نشده و اقدامات به اندازۀ کافی نبوده است.
ماجرا آن‌طور که منتقدان و فعالان میراث‌فرهنگی مطرح می‌کنند از سال ۱۳۷۴ آغاز شده است؛ همان موقع که لودر‌ها شروع به کار کردند و در فاصلۀ دو سال تا ۱۳۷۶ هشت هکتار از بافت تاریخی شیراز را با خاک یکسان نمودند. بعد از آن، بار دیگر از ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶، با طرحی تحت عنوان «۵۷ هکتاری» که با هدف اتصال دو حرم «احمدبن موسی شاهچراغ (ع)» و «سید علاءالدین حسین (ع)» در سال ۱۳۸۹ به تصویب رسیده بود، ۱۰ هکتار دیگر از بافت تاریخی از بین رفت. حالا که تخریب‌ها از این هم فراتر رفته است، فعالان میراث‌فرهنگی از ادامۀ تخلیۀ اجباری خانه‌هایی در بافت تاریخی، متروکه‌شدن عمدی، مسدودشدن ورودی با بلوک‌های سیمانی و آماده‌سازی برای تخریب بنا‌های این محدوده خبر می‌دهند. گرچه مسئولان این موضوع را تکذیب می‌کنند، اما پیگیری «پیام ما» از اهالی نشان می‌دهد در همین روز‌های اخیر خانه‌هایی به‌صورت اجباری تخلیه شده‌اند و کارگران تخریب در آن‌ها مشغول به کارند. این در شرایطی است که «محمدهادی ایمانیه» اسفند سال گذشته ضمن تأکید بر شایعه‌بودن تخریب و هدف ساماندهی در طرح «۵۷ هکتاری»، خواستار ثبت ملی بافت تاریخی شیراز با مساحت تقریبی ۳۵۷ هکتار دارای حدود ۱۲ هزار پلاک با کاربری‌های مختلف، شده بود.
ماجرای طرح «۵۷ هکتاری»
طرح توسعۀ حرم شاهچراغ موسوم به طرح «۵۷ هکتاری» سال ۱۳۸۹ از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری به تصویب رسید و عملیات اجرایی آن از همان زمان آغاز شد، اما پس از بررسی تبعات تخریب‌های صورت‌گرفته در بخشی از بافت تاریخی در محدودۀ طرح، چهار سال بعد همان شورا دوباره طرح را به‌دلیل آشکارشدن برخی تناقضات و مغایرت‌های اساسی با طرح جامع و تفصیلی ملغی اعلام کرد.
شورای‌عالی شهرسازی و معماری مهر ۱۳۹۳ اعلام کرد که «به‌دلیل ارائه‌نشدن نقشه‌ها و اسناد تکمیلی وفق شروط مصوبۀ مورخ ششم دی ۱۳۸۹ شورای عالی دربارۀ طرح توسعۀ حرم حضرت احمدبن‌موسی شاهچراغ (ع) و فقدان نقشه‌های ملاک عمل مصوب و همچنین مغایرت بند شش مصوبۀ مذکور با ضوابط میراث‌فرهنگی، مصوبۀ مذکور ملغی و ضمن تأکید بر عدم هرگونه مداخله و اجرای طرح در اراضی پیرامونی حرم مطهر قرار شد محدودۀ طرح توسعۀ حرم و ضوابط و مقررات مربوطه در قالب طرح تفصیلی بافت تاریخی شهر شیراز تعیین و توسط دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری ابلاغ شود.»
بیشتر بخوانید: آرامگاه سعدی در آستانه تخریب
«محمد مهدی کلانتری» فعال و پژوهشگر حوزۀ میراث‌فرهنگی که این روز‌ها در تلاش برای اطلاع‌رسانی دربارۀ تخریب‌های بافت تاریخی شیراز است، به «پیام ما» می‌گوید: «طرح ۵۷ هکتاری در سال ۱۳۸۹ تصویب شد تا دو حرم احمدابن‌موسی شاهچراغ (ع) و سید علاءالدین حسین (ع) به‌هم متصل شود. در این مدت تخریب‌هایی صورت گرفت که تا ۱۳۹۶ ادامه یافت؛ ۱۰ هکتار از بافت تاریخی تخریب شد که ۳.۵ هکتار آن در شرق شاهچراغ، ۳ هکتار برای احداث خیابان ۹ دی و ۳.۵ هکتار برای ساخت مجتمع‌های تجاری و اداری بود. در این ۱۰ هکتار ۱۰ بنای ثبت ملی هم وجود داشت تا اینکه پس از شکایت‌ها و پیگیری‌ها، شورای‌عالی امنیت ملی دستور توقف طرح را داد. در سال ۱۳۹۹ مصوبۀ جایگزین طرح ۵۷ هکتاری ارائه شد، اما نهایی نشد. تا اینکه در سفر استانی رئیس‌جهوری در سال ۱۴۰۰ طرح ۵۷ هکتاری مجدداً به‌عنوان یک طرح نیمه‌تمام و برزمین‌مانده مصوبه و اعتبار گرفت و به استان تفویض اختیار شد. وزیر میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در پاسخ به انتقاد‌ها و مخالفت‌ها اعلام کرد که رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی متولی نظارت بر طرح ۵۷ هکتاری است، درحالی‌که همان موقع هم اعلام کردیم رئیس پژوهشگاه وقت، همان رئیس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی پیشین است که تخریب‌های ۱۰ هکتاری در زمانش رخ داد.»
او تأکید می‌کند که طرح جایگزین، تخریب‌ها و توسعۀ بین‌الحرمین را در همان مسیری در نظر گرفته بود که قبلاً شاهد تخریب بافت تاریخی بود و درواقع به این‌صورت، تخریب جدیدی اتفاق نمی‌افتاد.
کلانتری، اما تأکید می‌کند مسئولان بی‌توجه به تخریب‌ها، در صدد اجرای طرح ۵۷ هکتاری هستند و به همان مسیر تخریب‌شده هم اکتفا نکرده‌اند و فراتر از آن رفته‌اند که در این‌صورت ۳۵ بنای واجد شرایط و ثبت ملی تخریب می‌شود.
درواقع، طرح «۵۷ هکتاری» محدودۀ اتصال دو حرم است که درست در میان بافت تاریخی ۳۶۰ هکتاری شیراز قرار دارد؛ بافتی با دو هزار بنای ارزشمند ثبت‌نشده و ۴۱۰ بنای ارزشمند ثبت ملی شده که محدودۀ ۵۷هکتاری قدیمی‌ترین قسمت آن است.
رسانه‌ای شدن ماجرا
همان‌طور که گفته شد بافت قدیم شهر شیراز حدود ۳۶۰ هکتار مساحت دارد و در قلب این شهر جای گرفته، هستۀ اولیه شکل‌گیری شیراز است که بیش از ۱۱ هزار واحد مسکونی را در خود جای داده. درواقع، این ۳۶۰ هکتار همان محدودۀ منطقه ۸ شهرداری است که تحت عنوان محدودۀ بافت تاریخی-فرهنگی شیراز نامیده می‌شود و شهرداریِ بافت تاریخی هم دارد. «طرح ۵۷ هکتاری» از سمت جنوب به حرم علاءالدین حسین (ع) و بین‌الحرمین، از غرب به خیابان ۹ دی و دستغیب، از شرق خیابان درب‌شیخ و از شمال به خیابان لطفعلی‌خان زند منتهی می‌شود.
هرچند آمار جدیدی از مساحت این بافت و تعداد خانه‌های آن در دست نیست، اما با طرح و تصویب طرح «۵۷ هکتاری» نگرانی از تخریب‌های بیشتر موجب شد در این مدت نامه‌های زیادی نوشته شود؛ نامۀ «اتحادیۀ انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران» به رئیس‌جمهوری و اظهار نگرانی از تخریب‌های سازمان‌یافته در بافت‌های تاریخی شیراز، نامۀ بیش از ۱۸۰ استاد دانشگاه و حوزه و فعالان میراث‌فرهنگی به رئیس‌جمهوری و درخواست پیشگیری از وقوع «فاجعه‌ای تاریخی» و نامۀ هشت نفر از مقامات این شهر شامل «نمایندۀ، ولی فقیه و امام‌جمعۀ شیراز»، «تولیت آستان مقدس حضرت احمدبن‌موسی شاهچراغ (ع)، «تولیت آستان مقدس سیدعلاءالدین حسین (ع)»، «استاندار فارس»، «نمایندگان شیراز و زرقان در مجلس»، «رئیس شورای اسلامی شهر شیراز» و «شهردار شیراز» در نامه‌ای به «ابراهیم رئیسی» برای تعیین تکلیف طرح پیرامون حرم‌های «شاهچراغ (ع)» و «حضرت سیدعلاءالدین حسین (ع)» که از وارونه‌نمایی فعالان میراث‌فرهنگی شیراز گفتند.
این نامه‌ها هرچند بعد از سفر رئیس‌جمهوری شکل تازه‌ای به خود گرفته‌اند، اما سابقۀ تاریخی دارند. سال ۱۳۹۷ و در جریان تخریب‌ها، تعدادی از فعالان این کلانشهر نامه‌ای خطاب به رئیس‌جهوری وقت نوشتند و در آن نسبت به تخریب بافت تاریخی شیراز ابراز نگرانی کردند.
پیش از آن هم سه نفر از اعضای هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران در بهمن ۱۳۹۴ در نامه‌ای خطاب به «آیت‌الله العظمی مکارم‌شیرازی» از مراجع تقلید قم، نظر ایشان را دراینباره جویا شده شدند. او نیز در دوازدهم اسفند سال ۱۳۹۴ در پاسخ به این نامه این‌گونه پاسخ داد که «سزاوار است آثار تاریخی که هویت هر ملتی را تشکیل می‌دهد، تا آنجا که ممکن است محفوظ بماند و از ضایع‌کردن آن پرهیز شود. همیشه موفق باشید.».
اما از سال ۱۴۰۰ و با شروع مجدد تخریب‌ها، نامه‌ها رنگ‌وبوی دیگری گرفته‌اند و مطالبه‌ها جدی‌تر شده است. جمعی از مردم هم کارزاری تشکیل داده‌اند و در نامه‌ای خطاب به وزیر وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نسبت به این موضوع ابراز نگرانی کرده‌اند.
مردم چه می‌گویند؟
هرچند پیش از این «عزت‌الله ضرغامی»، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در واکنش به آغاز از سرگیری تخریب بافت تاریخی شیراز گفته بود که دراینباره تابع کامل نظر پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور است و «محمدهادی ایمانیه» استاندار فارس هم در واکنش به اعتراض‌ها، تخریب خانه‌های تاریخی اطراف «حرم مطهر شاهچراغ (ع)» را شایعه خوانده و گفته بود که «بنای ما ساماندهی محدودۀ ۵۷ هکتاری اطراف حرم مطهر است و این ساماندهی به‌معنای تخریب نیست.» ، اما پیگیری‌های «پیام ما» از اهالی نشان می‌دهد تخریب‌ها آن‌طور که عنوان می‌شود، شایعه نیست.
از اردیبهشت ۱۴۰۲، مجدداً به ساکنان بافت شرقی حرم هشدار تخلیۀ املاک داده شده و از جمعه ۵ خرداد ۱۴۰۲ جلوی درب خانه‌های تخلیه‌شده با آجر و سیمان یا بلوک سیمانی مسدود شده است و کارگران به‌صورت دستی و با کلنگ مشغول تخریب خانه‌های تاریخی این محدوده هستند.
یکی از مالکان که چند روزی است خانه‌اش را تخلیه کرده‌اند، دراینباره به «پیام ما» می‌گوید: «۱۰ سال پیش میراث‌فرهنگی گفت که خانه ارزش تاریخی دارد، اما هیچ‌گاه آن را ثبت ملی نکرد. در سال‌های اخیر هم به بهانۀ اینکه خانه در طرح توسعۀ حرم قرار دارد، اجازۀ هیچ‌کاری به ما نمی‌دادند. از سال ۱۴۰۰ هم با زور و اجبار شروع به خرید خانه‌ها به قیمت پایین و تخریب کردند. به ما هم یک نامۀ تخلیۀ اجباری دادند و خانه را با قیمت پایین خریدند. چند روز پیش هم بیش از ۲۰ مأمور بدون حکم داخل خانه آمدند و گفتند اگر تا شب تخلیه نکنید وسایلتان را بیرون می‌ریزیم. ما هم وسیله‌هایمان را جمع کردیم و کلید را تحویل دادیم.»
او توضیح می‌دهد که جلوی خانه بلوک سیمانی گذاشته‌اند و آن‌طور که همسایه‌ها می‌گویند کارگران درون خانه در حال تخریب هستند و در و پنجره و این چیز‌ها را بیرون می‌آورند.
بیشتر بخوانید: تخریب آهسته و پیوسته عمارت‌ها؛ تاکتیکی برای ویرانی بافت تاریخی شیراز
این ساکن پیشین بافت تاریخی تصریح می‌کند همۀ خانه‌های تخریب‌شده در این سال‌های اخیر دیوار دارند و تخریب‌شان از بیرون مشخص نیست، اما اگر روی پشت‌بام خانه‌ها بروید می‌بینید که داخل را تخریب کرده‌اند.
یک بانوی افغانستانی هم که مستأجر یکی از خانه‌های جلوی حرم شاهچراغ بوده است، این موضوع را تأیید می‌کند: «خانه را به اجبار از صاحبخانه گرفتند و من را هم با دو بچه مریض از خانه بیرون کردند.»
تکذیب دوباره
هیچ‌یک از مسئولان میراث‌فرهنگی شیراز، پاسخگو نیستند. ماجرا هربار تکذیب می‌شود و موضوع تخلیۀ اجباری یا تخریب‌ها تأیید رسمی نمی‌شود. مسئولان تور‌های بازدید برای خبرنگاران حوزۀ میراث‌فرهنگی ترتیب می‌دهند تا بگویند تخریب‌ها شایعه است. این‌بار هم «محمود رضایی» معاون عمرانی استانداری فارس ماجرای تخلیۀ اجباری یا تخریب را تکذیب می‌کند و به «پیام ما» می‌گوید: «اصلاً چنین چیزی وجود ندارد و واقعیت نیست. با مسئول راه‌وشهرسازی هم صحبت کنید، این را توضیح می‌دهد که ما چنین اتفاقی نداریم. این گمانه‌زنی یک عده است. ما اصلاً برنامۀ تخریب نداریم و برنامه‌مان مرمت آثار تاریخی، زنده‌کردن مجدد بافت، ایجاد سرزندگی در بافت، رونق فضای اجتماعی و توانمندسازی ساکنان است. در این بافت یک سری بنا‌ها واجد ارزش هستند و یک‌سری بنای ثبت‌شده وجود دارد که هر دوی این گروه ماندگار هستند و تخریب نمی‌شوند. ممکن است یک بنایی که نه ثبت است و نه واجد ارزش و در معرض ریزش هم باشد، تخریب شود.»
این در‌حالی‌است که اهالی می‌گویند بسیاری از خانه‌ها به اجبار، بدون سکنه و به‌صورت دستی نیمه‌تخریب و متروکه می‌شوند تا بهانۀ تخریب کاملشان فراهم شود. مسئولان، اما پاسخ شفافی برای این صحبت‌ها ندارند.
ادامه تخریب‌ها در تعطیلات
گرچه معاون عمرانی استانداری فارس همچنان تخریب‌ها را تکذیب می‌کند، اما خبر‌های رسیده به «پیام ما» نشان می‌دهد تخریب خانه‌های بافت تاریخی شیراز از درون ادامه دارد. آن‌طور که پرس‌وجوی خبرنگار «پیام ما» نشان می‌دهد در روز‌های اخیر و حتی در تعطیلات میانۀ خرداد حداقل ۱۰ خانه تخلیه و خالی از سکنه شده است. در همین زمان که از بیرون راهی برای ورود به خانه‌ها وجود ندارد، کارگران در داخل سرگرم تخریب هستند.
در میان خانه‌هایی که به این سرنوشت دچار شده‌اند، یک خانه مربوط به دورۀ قاجار قرار دارد که سقف منقوش ارزشمندی دارد؛ خانه‌ای که ساکنان آن در همین یکی دو روز به اجبار خانه را تخلیه کرده‌اند.
تخریب در سه مسیر
محلی‌ها بازدید هیأت دولت در روز‌های آینده را بهانۀ مسئولان فارس برای این تخریب‌های گسترده می‌دانند. به این شکل که در زمان ورود مسئولان کشوری به استان و بازدید از بافت تاریخی، آن‌ها با تلی از خاک و خرابه روبه‌رو می‌شوند و فعالان میراث‌فرهنگی جای دفاعی برای حفاظت از این بخش نخواهد داشت.
اهالی، تخلیۀ اجباری و تخریب خانه‌های بافت تاریخی را در سه مسیر آرامگاه سید علاءالدین حسین فرزند موسی کاظم (ع) به‌سمت شاهچراغ، بقعۀ امامزاده ابراهیم (ع) به‌سمت شاهچراغ و آرامگاه سید تاج‌الدین غریب به‌سمت شاهچراغ که در این مسیر‌ها حدود ۵۰ پلاک ثبتی وجود دارد.
بازگشت به عقب
فارغ از اینکه این موضوع واقعیت دارد یا نه، به‌نظر می‌رسد مسئولان باید پاسخ دهند چرا به اجرای طرح‌های منسوخ‌شده علاقمندند؟ در نمونۀ ساخت پارک بانوان روی سایت کاوش بافت تاریخی بندر «کُنگ» در استان هرمزگان، بازگشت به طرح قدیمی‌تر و متوقف‌شده در دستورکار بود و این‌بار در شیراز هم با همین تجربه روبه‌رو هستیم؛ بازگشت به طرحی که یک‌بار متوقف و با انتقاد و مخالفت‌های متعدد مواجه شده بود. نکته‌ای که نباید فراموش کرد اینکه اگر مسئولان همچنان مصر به تکذیب تخلیۀ اجباری و تخریب‌ها هستند، چرا اجازۀ ورود خبرنگاران و فعالان میراث‌فرهنگی به خانه‌ها داده نمی‌شود تا بتوانند از سلامت خانه‌ها در بافت تاریخی مطمئن شوند؟