اقتصاد۲۴- بخش زیادی از کشت گوجۀ بهاره در جالیز‌های کشور بدون برداشت شخم زده و دوباره خاک شد. کشاورزان می‌گویند هزینه‌های بالای برداشت، در کنار قیمت پایین خرید کارخانه‌های صنایع تبدیلی و همچنین نبود این صنایع در محدودههای قابل دسترس کشاورزان، هر سال بخش قابل‌توجهی از محصول آنان را هدر می‌دهد و وزارت جهادکشاورزی هرگز این اتفاق را به‌عنوان ضرر و زیان کشاورز محاسبه نمی‌کند.
«قیمت کارگر بالاست. قیمت جعبه بالاست. کرایۀ حمل هم همین‌طور. باید گوجه را بار بزنیم و از اینجا ببریم مشهد. بخش زیادی از این گوجه تا به آنجا برسد تلف می‌شود. گوجه‌ها را آنقدر که به کارخانه‌ها پیش‌فروش کردیم، درو کردیم و جعبه زدیم و فرستادیم برود. بقیه را دو روز کارگر آوردم شخم بزنند، زمین آماده شود برای کشت بعدی. ارزش چیدن نداشت. همان بهتر خاک بشود.»
این‌ها را «عباس کمالی» کشاورز اهل «دلند» می‌گوید. گوجه‌های دلند در شمال ایران معروف است. یک کارخانۀ صنایع تبدیلی هم در این منطقه کار می‌کند که به گفتۀ عباس، چون خودش مزرعه دارد، حجم تولید استان را نمی‌خرد: «اول اینکه کارخانه رب دلند که ظرفیت مثلاً ۹۵ و تبرک را ندارد. این کارخانه‌ها از همه‌جا خرید می‌کنند. اما در گلستان این امکان وجود ندارد. استان کشاورزی است، اما همۀ محصولاتش باید برود در کارخانه‌های صنایع تبدیلی خارج از استان. قیمت خرید کارخانه‌ای سه سال است تغییر چندانی نداشته است. امسال در انتظار افزایش قیمت متناسب با تورم‌ها بودیم، برای همین کشت کردیم. از زمان کاشت تا برداشت هزینه‌هایی که حساب کرده بودیم، چندین برابر شد. چاره‌ای جز شخم‌زدن محصول نداشتیم.»
خرید قسطی کارخانه
«محمد عوده‌زاده» نیز یکی دیگر از گوجه‌کاران در دزفول خوزستان است. تمام گوجۀ خوزستان تا آخر خرداد برداشت می‌شود، اما عوده‌زاده می‌گوید امسال گوجه‌کاران یا محصول را دوباره با زمین شخم زدند، یا گوجه روی دستشان ماند و خراب شد: «هوا بیش از انتظار گرم شد. باید گوجه‌ها زودتر برداشت می‌شد، اما بدهی‌ای که کارخانه‌ها از سال قبل به ما داشتند، پرداخت نشده بود. خیلی‌ها امکان برداشت نداشتند. تسویه‌حساب خیلی از خریداران چه سلف چه کارخانه اینطور است که قسطی پول را پرداخت می‌کنند و تا برداشت بعد یعنی خرید دوبارۀ آن را صفر می‌کنند. پیشتر‌ها اینطور نبود، اما این سال‌های آخر شرایط اقتصادی اینطور شد که کشاورز هم از روی ناچاری چنین قرارداد‌هایی می‌بندد. نتیجه اینکه بخشی از گوجه روانه مرکز شد که تقریباً نصف آن به بازار می‌رسد، بخشی روانۀ بازار خودمان و بخش قابل‌توجهی شخم خورد. من دو هکتار را یک‌جا شخم زدم.»
گوجه‌کاران اصفهانی نیز در گفتگو‌هایی با «پیام ما» می‌گویند که بسیاری از اراضی را دوباره شخم زدند. یک کشاورز اصفهانی می‌گوید در اراضی حاشیۀ استان اصفهان بیشتر از ۵۰ هکتار جالیز با محصول شخم خورده است. اوضاع جالیزکاران در استان‌های دیگر نیز بهتر نیست. گوجه‌کاران فارس نیز تقریباً مشکلات مشابهی را تجربه می‌کنند.
۴ هزار تومان بیشترین قیمت خرید
«محمد عبدسعدی» از «فسارود» به «پیام‌ما» می‌گوید: «فسارود داراب، در بهترین حالت ممکن ۴ هزار تومان و گوجه رُبی ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ تومان به‌ازای هر کیلو خریدوفروش می‌شود. نرخی که با قیمت تمام‌شدۀ این محصول در هر کیلو، منافات و عایدی کشاورز چیزی جز ضرر و زیان نیست.»
این استان امسال ۱۰ هزار و ۲۰۰ هکتار از زمین‌های زراعی خود را به زیر کشت گوجه‌فرنگی برده است. عبدسعدی می‌گوید: «ما در جنوب استان اصلاً کارخانۀ صنایع تبدیلی نداریم. باید به مناطق دیگر استان یا سایر استان‌ها بفرستیم که عموماً مستقیم از کشاورز خریداری نمی‌کنند. بخش قابل‌توجهی از محصول ما هم صادر می‌شد که امسال صادرات هم خیلی کم شده است. برای گوجه‌کار امسال چیزی جز ضرر در کار نبود. چرا که درآمد با هزینۀ هیچ سازگاری ندارد. شما کارگر روزی ۴۰۰ هزار تومان ارزانتر پیدا نمی‌کنید. یک موضوع دیگر هم هدررفت بالای محصولات ماست. امسال جهاد کشاورزی هم هیچ‌کاری برای ما نکرد، حتی وام‌های معمول را پرداخت نکرده است.»
«پیرغیب» داراب یکی دیگر از مراکز کشت گوجه در فارس است. گوجه‌کاران این منطقه هم وضعیت گوجۀ امسال را «اسفبار» می‌دانند.
بیشتر بخوانید: گرانی‌ها از کجا آب می‌خورد؟
«عباس خدایی» ۱۰ هکتار از زمین‌های زراعی خود را به زیر کشت گوجه‌فرنگی برده است: «۳۵۰ میلیون تومان برای هر هکتار کشت هزینه صرف شده است که نیم آن برنمی‌گردد. خرید بذر، راه‌اندازی گلخانه برای تولید نشا، نوار پلاستیکی هزینه‌های کاشت، خرید کود و سم، آفتکش، برق، آب و کارگر فقط تا مرحلۀ برداشت کمرشکن شده است. حالا که فصل برداشت رسیده است، قیمت گوجه کیلویی ۴ هزار تومان اعلام می‌شود. همان گوجه‌ای که در بازار حداقل ۴۰ هزار تومان می‌خرید. کشاورز دیسک و تراکتور بیاندازد در محصولش برایش به‌صرفه‌تر است.»
نه مدیران جهاد کشاورزی این استان‌ها پاسخی به پیگیری‌های «پیام ما» می‌دهند و نه مدیران صنایع. آمار و ارقامی از میزان ظرفیت فعال صنایع تبدیلی به نسبت میزان کشت در استان‌ها وجود ندارد. جهاد کشاورزی استان فارس، تنها نهادی است که در برابر این موضوع واکنش نشان می‌دهد.
اعداد متفاوت دولت و کشاورز
معاون «بهبود تولیدات گیاهی اداره‌کل جهاد کشاورزی» فارس اعلام می‌کند که طبق ابلاغیۀ معاونت زراعت وزارت جهاد کشاورزی، سهم فارس برای کشت گوجه‌فرنگی ۱۲ هزار و ۸۰۰ هکتار است که این استان با پیروی از الگوی کشت ۱۰ هزار و ۲۰۰ هکتار از زمین‌های زراعی خود را زیر کشت گوجه‌فرنگی برده است.
«حمید دبیری»، چندان از شرایط ناراضی به‌نظر نمی‌رسد و معتقد است که درنهایت محصول کشاورزان فروخته می‌شود: «برداشت بیش از ۶۱ تن در هکتار به‌صورت میانگین باعث شده تا تولیداتمان بالا برود. در خرداد تقریباً ۱۰۰ هزار تن گوجه‌فرنگی از مزارع فارس برداشت شده است و میزان برداشت این محصول تا تیر امسال به ۱۱۸ تن در هکتار می‌رسد.»
به گفتۀ او میزان نیاز این استان به گوجه‌فرنگی به‌صورت تازه‌خوری و صنایع را حدود ۲۰ تا ۲۵ هزار تن در ماه است و میانگین استانی نرخ گوجه‌فرنگی حدود سه هزار و ۵۰۰ تومان به شکل ربُی و تازه‌خوری درجه یک، ۵ تا ۵۵۰۰ تومان متغیر است: «آنچه قیمت را پایین آورده کاهش صادرات است. باتوجه‌به بسته‌بودن مرز‌های عراق و اعمال عوارض ۷۰ درصدی، باعث شده است این محصول با افت قیمت مواجه شود. اگر شرایط به‌همین منوال پیش برود با عملکرد ۶۰ تن در هکتار، با یک حساب سرانگشتی عایدی هر گوجه‌کار به ۳۰۰ میلیون تومان در هر هکتار می‌رسد که اگر تا ۱۸۰ میلیون تومان برای هزینۀ تولید در نظر بگیریم، باز هم قیمت مناسبی برای گوجه‌کاران است.»
او بی‌توجه به اینکه عدد اعلامی هزینه هر هکتار کاشت گوجه، نصف عددی است که گوجه‌کاران اعلام می‌کنند، موضوع را متوجه الگوی کشت می‌کند: «کشاورزان بدون رعایت الگوی کشت با تولید مازاد بر بازار به فعالیت خود ادامه می‌دهند که متأسفانه منجر به متضررشدن خودشان می‌شود و از سویی نیز ابزار قدرتمند قانونی هم برای جلوگیری از کشت مازاد آنان وجود ندارد.»
موضوع الگوی کشت، نبود بازار، افت قیمت و خرید دلالی و ظرفیت اندک صنایع تبدیلی استان‌های کشاورزی کشور، نه فقط در مورد محصول گوجه که در بسیاری از محصولات کشاورزی وجود دارد. بااین‌حال، جهاد کشاورزی نه فقط برنامۀ دقیق از میزان کشت اعلام نمی‌کند، نه هیچ مقرراتی برای خرید کارخانه‌دار از کشاورز وضع شده است و نوسان بازار و افزایش قیمت‌ها از سوی دولت در نظر گرفته می‌شود. در میان این آشفتگی که شاید بخشی از تقصیر آن به گردن تولیدکنندگان هم باشد، فقط ضرر کشاورز اتفاق می‌افتد که هرسال برای یک محصول فراگیر می‌شود.