اقتصاد۲۴- هفته اول شهریور، مدیر کل حفاظت محیط‌زیست استان مرکزی خبر داد که طبق نتایج پایش ۱۳۱ روزه کیفیت هوای شهر‌های کشور، کلان‌شهر اراک به دلیل تعداد روز‌های با هوای ناسالم از ابتدای فروردین تا ۷ مرداد، چهارمین کلان‌شهر آلوده و پس از اهواز، کرج و اصفهان بوده درحالی که طبق نتایج بررسی‌های استانی، این کلان‌شهر از ابتدای سال جاری تا پایان مرداد، فقط ۲ روز هوای پاک و ۵۲ روز هوای ناسالم داشته است.
این مقام استانی توضیح داد که طی ۵ ماهه ابتدای امسال هم، هوای اراک به مدت ۵۰ روز به دلیل غلظت بالای ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون و ۲ روز به دلیل غلظت ذرات با قطر کمتر از ۱۰ میکرون، آلوده بوده درحالی که بیشترین روز‌های با هوای ناسالم در این شهر صنعتی، در ماه‌های تیر و مرداد ثبت شده است.
کلان‌شهر اراک، در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، دو بار عنوان «آلوده‌ترین شهر» را از آن خود کرد؛ بار اول، زمانی بود که نمایندگان مجلس با استناد به گزارش اداره محیط‌زیست استان مرکزی و نتیجه سنجش ۶ماهه میزان آلاینده‌های موجود در هوای شهرها در سال ۱۴۰۰، اعلام کردند که در نیمه اول سال ۱۴۰۰، اراک «آلوده‌ترین شهر کشور» بوده است.
اواخر زمستان پارسال، اداره محیط‌زیست استان، گزارشی از مقایسه پایش کیفیت هوای ۱۰ ماهه ابتدای سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ ارایه داد و اعلام کرد که ساکنان این شهر صنعتی، در ۱۰ ماهه ابتدای سال ۱۴۰۰ به مدت ۱۴۳ روز هوای ناسالم و خطرناک تنفس کردند و در ۱۰ ماهه نخست سال ۱۴۰۱ هم، تعداد روز‌های آلوده به ۱۱۲ روز رسید (۸۳ روز وضعیت ناسالم برای گروه‌های سنی حساس، ۲۴ روز ناسالم برای تمامی گروه‌های سنی، ۳ روز بسیار ناسالم و ۲ روز خطرناک) بعد از این گزارش، ۳۰ بهمن پارسال، به دنبال افزایش غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون، شاخص آلودگی در این شهر به ۱۶۹ رسید و کلان‌شهر اراک در مقایسه با سایر شهر‌های با هوای آلوده، لقب «آلوده‌ترین شهر ایران» را از آن خود کرد.
بیشتر بخوانید:علت آلودگی هوای دیشب تهران چه بود؟
توصیف کیفیت هوای شهرها، تابع شاخص‌های مبتنی بر تعیین میزان کمی غلظت آلاینده‌های ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ یا ۱۰ میکرون، ازن (O۳) دی‌اکسید نیتروژن (NO۲) دی‌اکسید گوگرد (SO۲) و منوکسید کربن (CO۲) است. طبق این شاخص‌ها، اگر میزان آلاینده‌ها در هوای یک شهر، بین صفر تا ۵۰ باشد، هوای شهر در شرایط پاک قرار دارد.
وقتی میزان آلاینده در هوا بین ۵۱ تا ۱۰۰ باشد، هوا در وضعیت قابل قبول است، شاخص ۱۰۱ تا ۱۵۰ به معنای هوای ناسالم برای گروه‌های حساس (زنان باردار، کودکان، سالمندان و مبتلایان بیماری‌های زمینه‌ای) شاخص ۱۵۱ تا ۲۰۰ به معنای هوای ناسالم برای همه گروه‌ها، شاخص ۲۰۱ تا ۳۰۰، بسیار ناسالم و شاخص ۳۰۱ تا ۵۰۰، وضعیت خطرناک محسوب می‌شود.
غیر از این شاخص‌ها، دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی هم در پایش کیفیت هوای شهرها کاربرد دارد. این دستورالعمل که سال ۱۹۸۷ تدوین شده، سقف مجازی برای انواع آلاینده‌های هوا (ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ یا ۱۰ میکرون، ازن، دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و منوکسید کربن) تعیین کرده علاوه بر اینکه کیفیت هوای یک شهر، با توجه به ماندگاری میزان مجاز هر آلاینده در بازه زمانی مشخص، پایش می‌شود.
تاکید سازمان بهداشت جهانی این است که با وجود تاثیر همه آلاینده‌ها بر سلامت انسان، ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون، شاخص اصلی در تعیین کیفیت هوای یک شهر محسوب می‌شود و طبق آخرین نسخه این دستورالعمل، اگر میزان ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در هوای یک شهر به مدت ۲۴ ساعت بیشتر از ۱۵ میکروگرم بر متر مکعب باشد، هوای این شهر در وضعیت ناسالم و آلوده قرار می‌گیرد. تا امروز مسوولان استان مرکزی دلایل مختلفی برای شدت گرفتن غلظت آلاینده‌ها در هوای کلان‌شهر صنعتی اراک برشمرده‌اند؛ وجود ۸ کانون گرد و غبار در استان، خشکسالی، کانون‌های گرد و غبار در کویر قم، کویر مرکزی ایران و تالاب میقان، سهم ۴۳ درصدی صنایع و سهم ۵۷ درصدی منابع متحرک و مصارف خانگی در آلایندگی هوای شهر. اما این فهرست‌سازی‌ها، درمان درد ساکنان اراک نیست.
اهالی این کلان‌شهر می‌خواهند هوای تمیز تنفس کنند که شرایط موجود نشان می‌دهد ظاهرا چنین خواسته‌ای قابل تحقق نیست. نتایج مطالعات و پایش سالانه سازمان حفاظت محیط‌زیست بر کیفیت هوای کلان‌شهر اراک در فاصله سال‌های ۱۳۹۹ تا پایان مرداد ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که کیفیت هوای این شهر، بهبود نداشته و هر سال نسبت به سال قبل وضعیت بدتری پیدا کرده است.
طبق نتایج پایش این سازمان، تعداد روز‌های با هوای پاک در شهر اراک در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ کاهش قابل‌توجهی داشته چنانکه در سال ۱۳۹۹ (اول فروردین تا ۲۴ اسفند) تعداد روز‌های با هوای پاک در اراک ۵۰ روز بوده و در سال ۱۴۰۰ به ۶ روز و در سال ۱۴۰۱ به ۳ روز کاهش یافته است. تعداد روز‌های با هوای قابل قبول (با شاخص آلاینده ۵۱ تا ۱۰۰) هم در این ۲ سال کاهش داشته چنانکه در سال ۱۳۹۹ تعداد روز‌های با هوای قابل قبول در اراک ۲۵۸ روز بوده که در سال ۱۴۰۰ به ۲۰۳ روز و در سال ۱۴۰۱ به ۲۲۲ روز کاهش یافته، اما در عوض در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به تعداد روز‌های با هوای ناسالم تا خطرناک اضافه شده چنانکه در سال ۱۳۹۹، تعداد روز‌های با هوای ناسالم تا خطرناک در شهر اراک، در مجموع ۵۲ روز بوده که در سال ۱۴۰۰ به ۱۵۱ روز و در سال ۱۴۰۱ به ۱۳۵ روز افزایش یافته است.
طبق همین گزارش، مقایسه نتایج پایش کیفیت هوای این کلان‌شهر در نیمه اول سال‌های ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ هم نشان از تغییر امیدوارکننده‌ای ندارد چنانکه در طول ۱۵۵ روز آغازین سال ۱۴۰۰ (از ابتدای فروردین تا پایان مرداد) اراک ۳ روز هوای پاک و ۹۴ روز هوای قابل قبول داشته که در سال ۱۴۰۱ تعداد روز‌های هوای پاک در این کلان‌شهر به صفر رسیده و تعداد روز‌های با هوای قابل قبول هم به ۸۲ روز کاهش یافته و در سال ۱۴۰۲، از اول فروردین تا پایان مرداد، فقط ۲ روز با هوای پاک و ۱۰۳ روز با هوای قابل قبول برای اراک ثبت شده است.
در عوض، در نیمه اول سال ۱۴۰۰ هوای اراک به مدت ۵۸ روز در وضعیت ناسالم تا خطرناک بوده که تعداد این روز‌ها در مدت مشابه سال ۱۴۰۱ به ۷۳ روز و در سال ۱۴۰۲ به ۵۰ روز رسیده است.
نتایج مطالعه‌ای که سال ۱۳۹۹ توسط وزارت بهداشت و درباره تاثیرات ذرات معلق بر سلامت ۳۲ میلیون نفر جمعیت ساکن در ۲۵ شهر کشور و از جمله اراک انجام شد، نشان داد که در این سال، میانگین غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در این شهرها، ۲۹ میکروگرم بر متر مکعب و حدود ۶ برابر توصیه سازمان بهداشت جهانی بوده است.
نتایج مطالعه مشابه در سال ۱۴۰۰ در ۲۷ شهر کشور و از جمله اراک نشان داد که در طول یک سال، ۲۰ هزار و ۸۳۷ نفر از شهروندان ساکن این ۲۷ شهر به دلیل مواجهه با ذرات معلق جان خود را از دست داده‌اند که طبق این یافته، تعداد همه مرگ‌های منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون نسبت به سال ۱۳۹۹ بیش از ۸۷درصد افزایش یافته بود.
عباس شاهسونی؛ رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در توضیح جزییات این مطالعه و درباره یافته‌های مرتبط با کلان‌شهر اراک گفته بود: «تعداد کل مرگ‌های منتسب به ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در بزرگسالان بالاتر از ۲۵ سال در شهر صنعتی اراک در سال ۱۴۰۰، به‌طور میانگین ۴۹۲ نفر بوده که از این تعداد، ۱۳ نفر به دلیل بیماری‌های مزمن انسداد ریوی، ۱۰ نفر به علت سرطان ریه، ۹۳ نفر به دلیل بیماری‌های ایسکمیک قلبی و ۵۴ نفر به علت سکته مغزی فوت کرده‌اند و مجموع هزینه اقتصادی مرگ‌های ناشی از مواجهه با ذرات معلق در شهر اراک در سال ۱۴۰۰ به‌طور میانگین ۲۵۹ میلیون دلار (معادل ۷ هزار میلیارد تومان) برآورد شده است.»
شهروندان ساکن اراک چه می‌گویند؟
طبق توضیحات پایگاه‌های اطلاع‌رسانی، شهر اراک، طی ۶ دهه اخیر، یکی از چهار قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود که عنوان «پایتخت صنعتی ایران» را هم از آن خود کرده است. علاوه بر استقرار نیروگاه‌های حرارتی و پالایشگاه و فعالیت ۲۰ واحد صنایع مادر و کارخانه‌های تولید آلومینیوم، ماشین‌آلات سنگین، جرثقیل و بالابر‌های هیدرولیکی، واگن‌سازی، ماشین‌سازی، لکوموتیوسازی و ماشین‌های ریلی، کمباین‌سازی، ماشین‌آلات ساخت‌وساز، دکل انتقال نیرو و دکل‌های مخابراتی، تجهیزات پالایشگاه و پتروشیمی، ماشین‌آلات سیمان و معدن، تجهیزات بنادر و پل‌سازی در حاشیه شهر یا نزدیک به مناطق مسکونی، موقعیت جغرافیایی شهر، وزش باد‌های غربی و شرقی به شهر مجاور با کویر قم و احاطه شدن از ۴ سمت با ارتفاعات سفیدخانی، نظم‌آباد، سرخ کوه، مودر، مرکزی و دامنه‌های زاگرس، سببی بوده که هوای اراک همواره آلایندگی بالایی داشته باشد.
بیشتر بخوانید:درباره آلودگی هوا برسلامت ایرانیان؛ ۳۱۳ هزار میلیارد تومان زیان به سلامت
ساکنان این کلان‌شهر، برخلاف مدیران استانی، نگاه‌های واقع‌بینانه‌تری نسبت به تبعات تنفس در هوای آلوده دارند. دهه اول مرداد، وقتی برای چهاردهمین روز پیاپی، هوای اراک به وضعیت ناسالم رسید و مراکز اداری و دولتی شهر تعطیل شد، یکی از ساکنان اراک با دفتر روزنامه اعتماد تماس گرفت و از رنجی که همچون سایر همشهریانش متحمل می‌شود، گفت: «آلودگی هوا در شهر ما چند عامل دارد که این عوامل در فصل‌ها و ماه‌های مختلف بر کیفیت هوای شهر تاثیرگذار است. در نیمه اول سال، وقتی ریزگرد‌ها از غرب کشور وارد می‌شود، به اراک هم می‌رسد.
در این زمان، ورود ریزگرد‌ها به اراک، نتیجه وزش باد‌های غربی است، اما در تابستان هم به دنبال وزش باد‌های شرقی از شرق و شمال استان قم، جنوب استان سمنان و شمال استان اصفهان، با هجوم ریزگرد‌ها مواجهیم اگرچه حجم ریزگرد‌هایی که باد‌های غربی به شهر می‌آورند بسیار بیشتر است، چون شهر اراک، در دامنه شرقی زاگرس و در حاشیه ارتفاعات پلنگ‌دره و آشتیان واقع شده و موقعیت جغرافیایی شهر باعث می‌شود ریزگرد‌ها در داخل شهر حبس شود چنانکه از نیمه تیر امسال و طی روز‌های پیاپی، هوای آلوده نفس کشیدیم؛ هوایی انباشته از ریزگرد‌هایی که با باد‌های شرقی وارد شهر شده بود.
امسال گستردگی و شدت وزش باد‌های شرقی از سال‌های گذشته بیشتر بود و در سه نوبت شاهد وزش باد‌های شرقی بودیم و به همین دلیل، حجم ذرات معلقی که به دنبال وزش این باد‌ها وارد شهر شد، بی‌سابقه بود. سال‌های قبل هم هوای شهر به وضعیت ناسالم و حتی خطرناک می‌رسید، اما امسال، ماندگاری ۷ روزه ذرات معلق در هوا بی‌سابقه بود و شدت ریزگرد‌ها در حدی بود که حتی نفس کشیدن در خانه هم دشوار شده بود، چون ریزگرد‌ها از هر منفذی وارد شده بودند و هوای داخل خانه‌ها هم آلوده بود چنانکه ما در این روز‌ها با وجود آنکه از خانه خارج نشدیم، اما سرگیجه و تهوع و عطسه‌های پیاپی داشتیم و دچار تنگی نفس بودیم.»
در حالی که به دنبال افزایش آلودگی هوای اراک طی سال‌های اخیر، آمار بیماری‌های تنفسی و ابتلا به سرطان ریه هم تغییرات معناداری داشته، این شهروند ساکن اراک می‌گوید که غلظت آلاینده‌ها از نیمه تیر و تا دهه اول مرداد، در حدی بوده که طی دو روز پیاپی، بیش از ۱۳۰ نفر از شهروندان به دلیل مشکلات شدید تنفسی راهی مراکز درمانی شده‌اند و مسوولان شهری چند پایگاه امدادی در میدان‌های اصلی مستقر کرده‌اند.
این شهروند ساکن کلان‌شهر اراک، در تکمیل چرایی افزایش آلودگی هوای شهر طی چند سال اخیر می‌گوید: «علت اصلی آلودگی هوای اراک به عوامل خارج از استان مربوط می‌شود، اما داخل استان هم کانون خیزش غبار داریم از جمله اینکه علاوه بر تامین نشدن حقابه تالاب میقان، سالانه ۱۵۰ میلیون کیلوگرم سولفات سدیم برای تولید شوینده‌ها از تالاب میقان برداشت می‌شود که همین حجم برداشت، شهر را در معرض خیزش توفان نمک قرار می‌دهد. پیش از این، رودخانه‌های فصلی در اطراف شهر جاری بود، اما با اجرای طرح‌های آبخیزداری، جریان آب در رودخانه‌ها فقط به بارش‌های گسترده محدود شده که خشک شدن رودخانه‌های فصلی، رسوباتی به همراه داشته که مثل سایر ساکنان استان، با هر وزش باد، با خیزش رسوبات و توفان خاک از بستر رودخانه‌های فصلی مواجهیم. در همین ایام (اوایل مرداد امسال) درحالی که در شهر اراک، دید افقی بیشتر از ۵۰۰ متر نبود، در ساوه هم دید افقی به ۹۰۰ متر کاهش یافته بود.
البته مشکلات ناشی از آلودگی هوا در شهر اراک بیشتر از باقی شهر‌های استان است و ما در این کلان‌شهر با معجونی از آلاینده‌ها مواجهیم چنانکه پاییز و زمستان پارسال، غلظت ازن در هوای شهر به میزان کم‌سابقه‌ای افزایش یافت. حتما تنفس هوای آلوده به این آلاینده‌ها، به دستگاه تنفسی ما آسیب می‌زند علاوه بر اینکه در طول سال هم به دنبال مازوت‌سوزی یا گازسوزی نیروگاه‌های اطراف‌مان، هوای آلوده به دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن نفس می‌کشیم.» این شهروند ساکن اراک، زمانی با «اعتماد» صحبت کرد که کیفیت هوا در تمام ایستگاه‌های پایش شهر اراک، قرمز و در وضعیت ناسالم برای همه گروه‌ها بود و می‌گفت که هوای شهر غبارآلود است و اداره مدیریت بحران استان مرکزی هم برای شهروندان پیامکی مبنی بر اجتناب از خروج غیر ضروری از منزل ارسال کرده است.
در متن این پیامک آمده بود: «باتوجه به شرایط گرد و غبار، افراد پرخطر و دارای بیماری زمینه‌ای از منزل خارج نشوند. در فضای باز ورزش نکنید و مصرف مایعات و سبزیجات توصیه می‌گردد. استفاده از ماسک فراموش نشود.» این شهروند ساکن اراک می‌گوید تجمع مراکز صنعتی در جوار مناطق مسکونی شهری که ۵۲۰ هزار نفر جمعیت دارد، باعث شده این مراکز، به عامل اصلی آلودگی هوای شهر تبدیل شوند.
به گفته این شهروند، فاصله هوایی صنایع نفتی و پالایشگاه و پتروشیمی واقع در بخش صنعتی، تا اولین مناطق مسکونی شهر حدود ۱۵ کیلومتر است، اما باقی صنایع سنگین و از جمله آلومینیوم‌سازی و ماشین‌سازی و تعدادی از معادن، به دنبال توسعه شهر طی ۶۰ سال اخیر، درون بافت مسکونی قرار گرفته‌اند علاوه بر اینکه شهرک‌های صنعتی هم در خروجی شهر واقع شده‌اند که البته در زمان شدت گرفتن آلودگی هوا در غرب و جنوب غرب شهر، فعالیت معادن تعطیل می‌شود.
هفته اول تیر ماه امسال، کمیسیون اصل نود مجلس در گزارشی درباره آلودگی هوا اعلام کرد: «مصرف مازوت در حال افزایش است.»
در این گزارش که در جلسه علنی مجلس قرائت شد، ضمن اشاره به اینکه منابع متحرک و صنایع با تولید بیش از ۶۴۰۰ تن ذرات معلق، بیشترین سهم را در آلودگی هوا دارند، تاکید شده بود: «وزارت نیرو در تامین برق مورد نیاز کشور، نه تنها از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده نکرده که به دلیل شرایط خاص تحریمی کشور، مصرف مازوت در حال افزایش است و طبق اعلام مرکز اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست، از ۱۶ نیروگاه کشور، ۱۴ نیروگاه مصرف مازوت دارند.»
مهر تایید مجلس بر واقعیت مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های واقع در شهر‌های صنعتی کشور و از جمله کلان‌شهر اراک درحالی است که رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت هم، سال گذشته و همان روز‌هایی از ماه بهمن که شاخص آلودگی هوای اراک به وضعیت خطرناک رسید، به نقل از سازمان حفاظت محیط‌زیست، مازوت‌سوزی در ۱۴ نیروگاه کشور را تایید و اعلام کرد: «در نیروگاه‌هایی که فاصله زیادی با محل سکونت انسان دارند، مازوت‌سوزی تاثیر کمتری بر آلودگی هوای شهر دارد، اما در شهر‌هایی مانند اصفهان و اراک که نیروگاه‌ها به سکونتگاه‌های انسانی نزدیک‌ترند، مازوت‌سوزی روی غلظت ذرات معلق و دی‌اکسید گوگرد تاثیر دارد و می‌تواند باعث افزایش غلظت آلاینده‌ها شود.»