اقتصاد ۲۴- در حالی که یک دهه پیش ایران بیش از ۲۵ درصد تجارت جهانی فرش را در اختیار داشته، فضای اقتصادی و کسب و کار‌های حوزه فرش دستباف به سمتی رفته که حالا این رقم به کمی بیش از ۷ درصد رسیده. در عوض کشور‌هایی مانند هند، پاکستان، چین و حتی کشوری مانند نپال بازار جهانی فرش دستباف را از دست ایران گرفته‌اند.
در همین حال بیش از یک دهه‌ای که از آن صحبت می‌کنیم، کشوری مانند هند توانسته سهم خود را از بازار تجارت جهانی فرش از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۱ دوبرابر کند و به ۳۰.۳ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش دهد. اما صادرات فرش ایران از نزدیک به نیم میلیارد دلار در سال ۱۳۹۱ به حدود ۵۱ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ سقوط کرده است. در واقع، صادرات فرش ایرانی که روزگاری برند جهانی محسوب می‌شد در این یک دهه سالانه نزدیک به ۲۰ درصد افت کرده است.
این اطلاعات را معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحت عنوان «نگاهی بر وضعیت صنعت فرش دستباف (هنر ماندگار سرزمین کهن ایرانیان)» ارایه کرده. گزارشی که ضمن بررسی و شناخت وضعیت جهانی فرش دستباف، جایگاه ایران و چالش‌های موجود در این بازار را بررسی کرده است.
بازار فرش دستباف به جهت قیمت بالا از وضعیت چندان مناسبی برخوردار نیست. از طرف دیگر وجود جانشینی قوی به لحاظ قیمت برای این کالا، یعنی فرش ماشینی موجب شده است که بازار فرش دستباف بیشتر از گذشته تضعیف شود. از سوی دیگر ویژگی‌های مهم دیگری همچون نقش‌های مشتری‌پسند، قیمت پایین، تنوع بسیار زیاد آن و بهبود کیفیت، فرش ماشینی را بیشتر از گذشته جذاب کرده است.
بر بخوانید:هشدار یک مقام مسئول درباره آینده صنعت فرش دستباف
از ویژگی‌های صنعت فرش این است که عمده تولید فرش دستباف در کشور، برای صادرات تولید می‌شود. بر اساس اعلام مرکز ملی فرش ایران ۷۰ درصد تولید فرش دستباف صادر می‌شود. با توجه به اینکه با ایجاد رکود در بازار جهانی یا کاهش در سهم ایران، تولید داخل با مشکل مواجه شده و شاغلان این صنعت دچار معضل بیکاری می‌شوند.
تجارت جهانی فرش
این گزارش به استناد آمار سازمان تجارت جهانی اشاره کرده که طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ در بازار تجارت جهانی فرش دستباف به صورت میانگین بیش از ۱۵۰ کشور صادرکننده وجود دارد. طی سال ۲۰۲۲، کشور‌های هند با ۳۱۰ میلیون دلار و سهم حدود ۳۰.۳ درصد از کل صادرات فرش، چین با ۹۳.۱ میلیون دلار و سهم حدود ۹.۱ درصد از کل صادرات فرش و مصر با ۸۹.۸ میلیون دلار با سهم حدود ۸.۸ درصد از کل صادرات سه کشور عمده در صادرات فرش دستباف طی سال‌های مزبور بوده‌اند.
پس از این کشور‌ها نپال با سهم حدود ۸.۳ درصد، پاکستان با سهم حدود ۷.۷ درصد و ایران با سهم ۷.۴ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. ۷۱.۵ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این شش کشور تامین می‌شود.
سهم ایران از صادرات
این در حالی است که آمار‌ها حاکی از این است که ایران در سال ۲۰۱۱، حدود ۲۵.۵ درصد از عرضه فرش دستباف در بازار‌های جهانی را به خود اختصاص داده که بیشترین متوسط سهم سالانه جهانی از بازار فرش در دوره ۲۰۲۲-۲۰۱۱ بوده است. سهم ایران از صادرات فرش دستباف در دوره ۲۰۲۲-۲۰۱۱ کاهش یافته و از ۲۵.۵ درصد به ۷.۴ درصد رسیده است. برعکس سهم رقبای ایران از جمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش بوده است. به نحوی که کشور هند توانسته سهم خود را از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳۰.۳ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش دهد. البته صادرات هند تغییر قابل توجهی نداشته و دلیل افزایش سهم هند از بازار صادرات جهانی، کاهش قابل توجه صادرات ایران بوده است.
در بررسی ساختار روند واردات جهانی فرش دستباف در چند سال اخیر، چهار کشور امریکا، آلمان، انگلیس و ژاپن به عنوان مهم‌ترین واردکنندگان فرش دستباف در جهان معرفی شده‌اند. در سال ۲۰۲۲ امریکا به تنهایی بیش از ۴۴ درصد بازار (۴۳۹ میلیون دلار) را در اختیار گرفته و دو کشور امریکا و آلمان بیش از ۵۰ درصد بازار را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین کشور‌های انگلستان با سهم حدود ۶.۸ درصد، ایتالیا با سهم حدود ۳.۶ درصد، ژاپن با سهم حدود ۳ درصد و کانادا با سهم حدود ۲.۸ درصد به ترتیب عمده واردکنندگان فرش دستباف هستند که فرش را با هدف مصرف داخلی یا صادرات مجدد وارد می‌کنند. این شش کشور جمعا بیش از ۶۷ درصد کل تقاضای جهانی را تشکیل می‌دهند.
بررسی روند صادرات فرش دستباف ایران طی دهه گذشته روند نزولی این محصول را نشان می‌دهد. بر اساس آمار گمرک ارزش صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۵۰.۷ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسیده است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ایران به نقاط مختلف جهان طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱ برابر با منفی ۱۹ درصد بوده است.
همچنین بر اساس آمار گمرک در سال ۱۴۰۱، کشور‌های آلمان با سهم حدود ۱۷.۶ درصد، امارات متحده عربی با سهم حدود ۱۷.۲ درصد، کشور چین با سهم حدود ۱۶.۲ درصد و پاکستان با سهم حدود ۶ درصد از ارزش کل صادرات فرش دستباف، عمده مقاصد صادراتی این محصول بوده‌اند.
بر این اساس سهم صادرات فرش دستباف ایران از کل صادرات غیرنفتی، از ۱.۳ درصد در سال ۱۳۹۱ به ۰.۰۹ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است. در این میان بر اساس گزارش اتاق بازرگانی تهران، موضوع مهم و تاثیرگذار در روند کاهش سهم جهانی فرش دستباف ایران، نه رکود اقتصادی، بلکه به وجود آمدن رقبای جدید تولیدکننده و تبلیغات جهانی و گاهی توانمندی‌های تولیدی با داشتن هزینه تولید پایین برخی کشور‌های رقیب است. اکنون هند، پاکستان، نپال و چین از این مزیت نسبی برای تولید در مقابل ایران برخوردارند.
این گزارش همچنین اصلی‌ترین چالش‌های موجود در صنعت فرش را در سه محور تامین مواد اولیه، تولید فرش و توزیع، بازاریابی و فروش طبقه‌بندی کرده است. بر این اساس در محور تامین مواد اولیه؛ خام‌فروشی مواد اولیه به دلالان خارج کشور، استفاده از مواد اولیه نامرغوب و باکیفیت پایین، عدم استفاده از تکنولوژی پیشرفته در تولید مواد اولیه از جمله رنگ و نخ، بخشی از چالش‌های صنعت فرش است.
همچنین از جمله مشکلات این صنعت در محور تولید فرش به بهره‌گیری از محیط غیراستاندارد برای تولید فرش، کم توجهی به حقوق و مزایا و بیمه کارگران شاغل در این صنعت، عدم بهره‌گیری از کارگاه‌های متمرکز، عدم توجه به سلایق و نیاز‌های مصرف‌کنندگان، عدم دسترسی به اطلاعات و نیاز‌های بازار، عدم حمایت مادی و معنوی دولت از بافندگان فرش دستباف برمی‌گردد.
در محور توزیع هم بازاریابی و فروش و نیز قانون تعهد ارزی، رویکرد‌های سنتی بازاریابی، تبلیغات سنتی و عدم انطباق با شیوه‌های تبلیغاتی بازار‌های مقصد، عدم رعایت استاندارد‌های بسته‌بندی و ارسال فرش، مسائل سیاسی و تحریم‌ها را می‌توان نام برد.