اقتصاد ۲۴-تعداد ایرانیانی که در کشور‌های دیگر زندگی می‌کنند از تراز پنج میلیون نفر عبور کرده است. مهاجرانی از مقاطع مختلف تحصیلی و مشاغل مختلف که بسیاری از آن‌ها میلی به بازگشت به ایران ندارند.
چهار سال از اظهارات جنجالی زینب ابوطالبی یکی از مجریان برنامه شبکه افق در صداوسیما می‌گذرد. اظهاراتی که نه کهنه می‌شود، نه فراموش. هر چند وقت یکبار هم کاربران فضای مجازی دوباره با موجی از انتقادات آن را در فضای مجازی مطرح می‌کنند.
ابوطالبی در یکی از برنامه‌های صدا و سیما گفت کسانی که مثل او فکر نمی‌کنند، جمع کنند و از ایران بروند. برخی می‌گویند پیشنهاد «جمع کن و از ایران برو»، تنها به ابوطالبی محدود نمی‌شود، بلکه دیدگاه برخی از مسئولان هم همین است که اگر نبود آمار‌ها روند صعودی نداشت و تغییری در وضعیت موجود ایجاد می‌شد.
بیش از ۵ میلیون ایرانی در کشور‌های دیگر
فقط ایران نیست که سالانه با خروج گروه‌های زیادی از افراد مواجه می‌شود، اما در مقایسه با برخی از کشورها، آمار‌ها نشان از وضعیت هشدارآمیز مهاجرت ایرانیان می‌دهد. شهریورماه سال جاری بود که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران گفت بر اساس آمار این وزارتخانه ۵.۲ میلیون نفر به صورت رسمی در کشور‌های مختلف حضور دارند.
بیشتر بخوانید:شرط ضروری برای پیشگیری از مهاجرت نخبگان
وزیر امور خارجه گفت که با وجود تبلیغات کاذب ایران‌هراسانه، میلیون‌ها ایرانی به راحتی به کشور سفر می‌کنند. امیرعبداللهیان، اما به آمار ایرانیانی که به کشور بازگشته‌اند یا قصد بازگشت دارند، اشاره‌ای نکرد.
عبور از تونل وحشت مهاجرت بدون بازگشت
علاوه بر نرخ بالای مهاجرت، موضوع مهم دیگر در حوزه مهاجرت که نباید از آن غافل شد، وضعیت بازگشت مهاجران است. سیاست برخی از کشورها از جمله هند و چین بر مبنای چرخش نخبگان و اعزام هدفمند برخی از دانشجویان و متخصصان به کشور‌های دیگر و بازگرداندن آن‌ها و بهره‌مندی از علم آنهاست.
در ایران، اما وضعیت به گونه‌ای دیگر پیش می‌رود. نرخ مهاجرت از کشور بالاست، اما رفتن آن‌ها در چارچوب اعزام هدفمند و بازگشت آنهاست، بلکه مشخصا عوامل رانشی در رفتن آن‌ها موثراست؛ از عوامل اقتصادی گرفته تا اجتماعی و سیاسی. مهاجرانی در مقاطع تحصیلی مختلف که برخی از آن‌ها نیروی کار ماهر هستند و برخی نیمه ماهر و جای آن‌ها در بازار کار ایران خالی می‌شود.
هفته گذشته در همین مورد نشستی با عنوان «برگشت مهاجران و گردش سرمایه انسانی» از سوی آکادمی دانایان برگزار شد. در ابتدای این نشست، امیر کرمانی، دانشیار مدرس تجارت هاس دانشگاه برکلی گفت که نرخ بازگشت نیروی انسانی ایران به شدت کمتر از متوسط جهانی است.
در ادامه نشست هم بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت به بررسی سیاست‌های مختلف برای بازگشت مهاجران متخصص در کشور‌های در حال توسعه و به‌طور ویژه وضعیت ایران در حوزه مهاجرت‌های بازگشتی پرداخت. او گفت: «اگر بتوانیم برنامه‌هایی را برای تسهیل بازگشت مهاجران به‌ویژ مهاجران متخصص در پیش بگیریم، ممکن است بتوانیم از این تونل وحشت مهاجرت بدون بازگشت به سلامت رد شویم. البته در شرایطی که بستر آن فراهم شود.»
مهاجرت قهری، بازگشت مهاجران را سخت‌تر می‌کند
صلواتی توضیح داد: «بازگشت مهاجران را بدون درک خروج آن‌ها نمی‌توان خوب تفسیر کرد. باید دید عوامل رانشی و کششی که افراد را از کشورهاشان بیرون می‌کشاند به چه ترتیبی است. برای مثال در پیمایش‌هایی که در سه سال اخیر در حوزه مهاجرت داشتیم، گزینه «فرار از وضعیت موجود» کمتر در میان انگیزه‌های افراد دیده می‌شد. اما در پیمایش‌های سال ۱۴۰۱ با وزن بالا در میان پاسخ‌ها مطرح شد.»
او گفت: «اگر افراد در وضعیت فرار یا با قهر از کشورها خارج شوند، وضعیت بازگشت به همان میزان بحرانی‌تر می‌شود.»
رهایی از وضعیت موجود
خرداد سال ۱۴۰۱ رصدخانه مهاجرت ایران پیمایشی انجام داد که ۱۳۴۵ نفر از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در آن شرکت داشتند. نتایج این پیمایش که در سالنامه مهاجرت ۱۴۰۱ منتشر شده، نشان می‌دهد که انگیزه اکثر پاسخ‌دهندگان از مهاجرت تحصیلی چشم‌انداز غیرروشن و نگرانی از وضعیت آینده کشور بوده و دلیل مهاجرت خود را نوعی رهایی از شرایط موجود می‌دانند. موضوعی که تاثیر به‌سزایی در بازگشت آن‌ها به ایران خواهد داشت.
بازگشت مهاجران به کشور مبدا در واقع یعنی انتقال دانش، رشد تکنولوژی و سرمایه، اما بسیاری از ایرانیانی که به کشور‌های مختلف مهاجرت کردند، چندان تمایلی به بازگشت ندارند. بنا بر داده‌های سالنامه، در سال ۲۰۲۰ جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور ۶۶ هزار و ۷۰۱ نفر بود. در همین سال تعداد فارغ‌التحصیلان بازگشتی به کشور ۲۰۰۳ نفر بود
تبعات مهاجرت با انگیزه فرار از وضعیت موجود
در سالنامه مهاجرت سال ۱۴۰۱ آمده که یکی از مهم‌ترین تبعات وخیم‌تر شدن وضعیت کلی کشور، کم‌رنگ شدن نقش انگیزه‌های تحصیلی در جابه‌جایی‌های تحصیلی و به طور کلی تحصیل در خارج از کشور است. به عبارت دیگر وضعیت فعلی کشور موجب شده است که دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به تحصیل در خارج از کشور به عنوان راهی برای فرار از وضعیت موجود از کشور و دستیابی به وضعیت مهاجرتی باثبات در مقصد مهاجرتی خود (کسب اقامت بلندمدت با شهروندی) نگاه کنند.
در ادامه این سالنامه مهاجرتی هم آمده که غلبه این نگرش بر اندیشه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی علاوه بر افزایش شمار متقاضیان تحصیل در خارج از کشور، می‌تواند به معنای تن دادن به تحصیل در دانشگاه‌های نه چندان با کیفیت خارجی و در نهایت افت کیفیت دانشجویان ایرانی شود. ضمن آنکه خروج افراد با چنین پس‌زمینه ذهنی امکان استفاده از ظرفیت و بازگشت احتمالی آن‌ها به کشور را محدود می‌کند.
کشور‌های حوزه خلیج فارس نیروی متخصص ایرانی را جذب می‌کنند
بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت در ادامه نشست گفت: «بازار کار ما توانایی جذب متناسب متخصصان را ندارد. به نوعی نیروی متخصص ما یا بیکار است یا اینکه نیروی کار متخصص ما نمی‌تواند به شرایط کاری مطلوب خود در بازار کار ایران متناسب با هزینه‌ها و شرایط زندگی برسد.»
او ادامه داد: «رقابت جهانی برای جذب متخصصان بسیار بالا رفته است. نیروی انسانی متخصص ما به کشور‌های حوزه خلیج فارس یا کشور‌های همسایه (ترکیه و عراق) سرریز می‌شوند.»
دانشجویان کمترین میل به بازگشت را دارند
نگاهی به داده‌های سالنامه مهاجرت، حکایت از تمایل کم مهاجران ایرانی برای برگشت به کشور پس از مهاجرت می‌دهد.
رصدخانه مهاجرت ایران پیمایش‌هایی در حوزه مهاجرت میان اقشار مختلف از جمله کارآفرینان و مدیران ارشد، مدیران میانی، کارکنان، پزشکان و پرستاران و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان انجام داد. بنا بر نتایج این پیمایش‌ها، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی با ۵۱ درصد بیشترین میل را برای عدم بازگشت به کشور دارند.
نتایج پیمایش رصدخانه مهاجرت نشان می‌دهد که از میان کارکنان و مدیران ارشد فقط ۱۵.۶ درصد پاسخ‌دهندگان میل به بازگشت پس از مهاجرت دارند. ۳۷.۸ درصد آن‌ها هم پاسخ دادند که پس از مهاجرت به ایران برنمی‌گردند. ۴۶.۷ درصد هم گزینه «نمی‌دانند» را انتخاب کردند. سایر پاسخ‌دهندگان هم نظری نداشتند.
سنجش تمایل به بازگشت پس از مهاجرت در میان مدیران میانی نشان می‌دهد که ۱۳.۲ درصد از پاسخ‌دهندگان تمایل به بازگشت پس از مهاجرت دارند. ۴۷.۶ درصد گفتند که برنمی‌گردند. ۳۹.۲ درصد از آن‌ها هم پاسخ دادند که نمی‌دانند.
بررسی‌های رصدخانه از طریق پیمایش در میان کارکنان نشان می‌دهدد که ۱۳.۳ درصد از آن‌ها تمایل به برگشت پس از مهاجرت دارند. ۴۶.۳ درصد از آن‌ها هم پاسخ دادند که به ایران برنمی‌گردند. ۴۰.۴ درصد از شرکت‌کنندگان پاسخ دادند که نمی‌دانند.
دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، اما تمایل چندانی برای برگشت ندارند. ۹.۶ درصد از شرکت‌کنندگان پاسخ دادند که تمایل به بازگشت پس از مهاجرت دارند. ۵۱.۳ درصد از آن‌ها پاسخ دادند که به ایران برنمی‌گردند. ۳۹.۱ درصد هم پاسخ دادند که نمی‌دانند.
چنانچه ایران می‌خواهد از این موج مهاجرت سهمگین و تهدیدآمیز سرمایه انسانی به سلامت عبور کند، باید عوامل رانشی را در نظر بگیرد. با توجه به بررسی‌های پژوهشگران حوزه مهاجرت، به نظر می‌رسد کشور برای عبور از این شرایط نیازمند امیدآفرینی واقعی، تسهیل جدی شرایط زندگی در داخل کشور و در عین حال در پیش گرفتن برنامه‌های واقع‌بینانه برای بازگشت مهاجران متخصص از کشور باشد.