اقتصاد۲۴- چیزی نمانده تا هوای پاک هم در برخی از کلانشهر‌ها آرزو شود. آرزوی دیدن یک آسمان آبی و یک دم و بازدم در هوای سالم که هر چه می‌گذرد از آن دور و دورتر می‌شوند. از اهواز گرفته که سال گذشته حتی یک روز هم هوای پاک هم به چشم ندید تا اراک و کرج که فقط سه روز هوای پاک دیدند.
چند روزی می‌شود که دوباره حلقه سیاهی از آلودگی دور تا دور کلانشهر‌هایی مانند تهران و اصفهان را گرفته است. امروز هم ناوگان اورژانس در برخی مناطق تهران مستقر شده و مدارس هم کارشان به تعطیلی کشیده شد.
بیش از نیمی از سال تنفس در هوای آلوده
قصه آشنایی است. دست‌کم برای آن‌ها که در یک دهه اخیر در کلانشهر‌ها سکونت داشته‌اند. هوای آلوده شهر را در مشت خود می‌گیرد. مدارس و ادارات تعطیل می‌شود. چند مقام دولتی کم‌کاری‌ها را پاسکاری می‌کنند، بعد هم کار را به دست باد می‌سپارند. مگر باد و بارانی بیاید و هوای آلوده را با خود ببرد.
سال گذشته هوای شهر تهران ۱۷۰ روز آلوده بود. یعنی شهروندان تهرانی، نیمی از سال را هوای آلوده تنفس کردند. اهواز وضعیت از پایتخت هم وخیم‌تر بود. سال گذشته، شهروندان اهوازی ۲۷۳ روز از سال هوای آلوده تنفس کردند.
مرکز پژوهش‌های مجلس: قانون هوای پاک کارایی ندارد
گویی مهم نیست که همین هوای آلوده سالانه چند نفر را راهی قبرستان می‌کند. مهم نیست که روزانه نفس چند نفر تنگ می‌شود و قلب چند نفر مچاله می‌شود. مهم نیست که چقدر خسارت مالی مستقیم و غیرمستقیم به اقتصاد وامانده کشور وارد می‌شود که اگر مهم بود آمار فوتی‌ها و خسارت‌های مالی روند صعودی نداشت.
بیشتر بخوانید:در شرایط آلودگی هوا چه غذایی بخوریم؟
بیش از ۶ سال از تصویب قانون هوای پاک می‌گذرد، اما صحبت از کم و کیف اجرای آن که می‌شود هر سازمانی کار را به گردن آن یکی سازمان می‌اندازد. مرکز پژوهش‌های مجلس هم در گزارشی نوشته که این قانون کارآیی لازم را ندارد و طی سال‌های اخیر اکثر کلانشهر‌ها با افت کیفیت هوا مواجه شده‌اند.
اجرای ضعیف قانون هوای پاک
آخرین قانون درباره آلودگی هوا، همان قانون هوای پاک است که در سال ۱۳۹۶ تصویب شد. این قانون شامل ۳۴ ماده و ۳۹ تبصره بوده و هشت آیین‌نامه هم ذیل این قانون تصویب شده است. اما اجرای این قانون تاکنون چگونه پیش رفته است؟
بازوی پژوهشی مجلس در این مورد نوشته است که از میان ۵۶ ماده موجود در قانون هوای پاک و آیین‌نامه فنی آن، ۲۲ ماده به صورت ضعیف، ۱۷ ماده متوسط و ۱۷ ماده خوب اجرا شده‌اند.
خرج و برج هوای پاک چقدر است؟
معمولا زمان اجرای قوانینی که با سلامتی مردم سر و کار دارد، صحبت از کمبود بودجه و منابع مالی می‌شود. قانون هوای پاک هم از این قاعده مستثنی نماند و گاه و بی‌گاه صحبت از کمبود بودجه برای اجرای آن می‌شود.
بازوی پژوهشی مجلس در این مورد نوشته که برای محاسبه برآورد اعتبار مورد نیاز برای کاهش آلودگی هوا می‌توان از پیشنهاد‌های کنسرسیوم دانشگاه‌های برتر کشور که مجری مطالعات سیاهه انتشار آلاینده‌های هوا بودند، استفاده کرد.
مطابق پیشنهاد‌های این کنسرسیوم برای حل مسئله آلودگی هوا در ایران به حداقل بودجه‌ای برابر با ۲۰۶ هزار میلیارد تومان نیاز است. البته این سهم دولت از کل بودجه مورد نیاز است. با فرض تامین باقی رقم صرفا بودجه از منابع مربوطه و عدم وجود هیچ اشکالی در فراهم بودن سایر ملزومات اجرای راهکار‌های کاهش آلودگی هوا، دولت سالانه باید ۴۱ هزار میلیارد تومان بودجه برای کاهش آلودگی هوا در نظر بگیرد.
در حالی‌که در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ کل اعتبار تخصیص‌یافته برای اجرای قانون هوای پاک فقط ۲۸۸ میلیارد تومان تعیین شده بود. ضمن اینکه مجموع اعتبارات لحاظ شده در این قانون که به نوعی در کاهش آلودگی هوا مؤثرند حدود ۲۰۰۰ میلیارد تومان می‌شود. مرکز پژوهش‌های مجلس نوشته که این ارقام در لایحه بودجه ۱۴۰۲ به ترتیب برابر با ۱۶۰ میلیارد تومان و ۳۸۰۰ میلیارد تومان است.
در ادامه این گزارش آمده که واقعیت این است که با این ارقام نمی‌توان مسئله آلودگی هوا را حل کرد. اگر قرار باشد بحران آلودگی هوا طی یک برنامه چهار ساله تا حد قابل قبولی رفع شود، حداقل سالانه بین یک تا ۲ میلیارد دلار بودجه نیاز دارد.
این در حالی است که فقط خسارت ناشی از آلاینده ذرات معلق بر سلامت عمومی در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۱.۳ میلیارد دلار برآورد شده است.
دولت مهم‌ترین عامل غیرمستقیم این هوای آلوده
حالا سوال این است که باید گریبان کدام سازمان و نهاد را برای این هوای آلوده گرفت؟ کدام سازمان کم‌کاری می‌کند؟ مگر نه این است که همه این سازمان‌ها از جایی دستور می‌گیرند و باید به یک سازمان و نهاد بالادست پاسخگو باشند؟ مگر نه این است که دولت باید این قانون را برای اجرا به دست همه سازمان‌های مشمول و تحت نظارت خود بدهد؟
مرکز پژوهش‌های مجلس هم آدرس دولت را برای عامل غیرمستقیم هوای آلوده کشور می‌دهد. در گزارش این مرکز آمده که مراجع تصمیم‌گیر در حوزه آلودگی هوا بسیار متعددند و بعضا دارای علاقمندی‌های سازمانی متناقض با یکدیگر هستند. سیستم واحد تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در حوزه آلودگی هوا در کشور وجود ندارد.
در ادامه این گزارش آمد که دولت به دلیل تصدی‌گری عمده در اقتصاد مهم‌ترین عامل غیرمستقیم انتشار آلاینده‌های هواست. سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان بخشی از دولت، دستگاه حاکمیتی و نظارتی بر کاهش آلودگی هواست. چنین ترکیبی، نظارت و حاکمیت دولت بر دولت است که نتیجه آن عدم اجرای قوانین به دلیل نبود مطلق ضمانت اجرایی چنین نظارتی است.
کاهش چشمگیر تعداد روز‌های هوای پاک
بررسی آمار‌های کیفیت هوا نشان می‌دهد که طی سه سال اخیر در برخی از شهرها، تعداد روز‌های هوای پاک کاهش چشمگیری داشته است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی مقایسه‌ای از کیفیت هوا طی سه سال اخیر منتشر کرده است.
اراک در سال ۱۳۹۹، ۵۰ روز هوای پاک داشت، اما در سال گذشته فقط سه روز هوای پاک برای این شهر ثبت شد. سال ۱۳۹۹ برای کرج ۲۸ روز هوای پاک ثبت شد، اما سال گذشته فقط ۲ روز هوای پاک داشت. تهران و مشهد در سال ۱۳۹۹ به ترتیب ۱۶ و ۲۸ روز هوای پاک داشتند، اما در سال ۱۴۰۱ به ترتیب ۳ و ۹ روز هوای پاک برای این شهرها ثبت شد.
اهواز در سال ۱۳۹۹ فقط چهار روز هوای پاک داشت، اما در سال ۱۴۰۱ همین چند روز را هم ندید. سال گذشته تعداد روز‌های هوای پاک برای این شهر، صفر گزارش شد.
۱۱ ایراد به قانون هوای پاک
مرکز پژوهش‌های مجلس در ادامه گزارش خود نوشته که همین وضعیت رو به وخامت آلودگی هوا، اصلی‌ترین شاخص نمایانگر عدم اجرای مطلوب قانون هوای پاک است.
در ادامه این گزارش آمده که قانون هوای پاک دارای ۱۱ ایراد و اشکال عمده است. از جمله ایراداتی که به این قانون وارد شده عبارت است از: عدم پیش‌بینی منابع مالی برای اجرای احکام، ایرادات فنی قانون، تناقض یا عدم همخوانی برخی از ماده‌ها، عدم شفافیت در متن و کمبود استفاده از سیاست‌های تشویقی. البته هر کدام از این ۱۱ ایرادی که به این قانون وارد شده، ممکن است در یک یا چند حکم مندرج در قانون هوای پاک نمود داشته باشد.
حالا باید دید قرار است اجرای قانون هوای پاک تا چه زمانی لنگ بودجه می‌ماند. آن هم در حالی که برخی از سازمان‌ها و موسسات فرهنگی چند برابر آلودگی هوا بودجه به خود اختصاص داده‌اند. از این جمله می‌توان به سازمان صدا و سیما اشاره کرد که در قانون بودجه سال جاری، حدود هشت هزار میلیارد تومان گرفت. درست زمانی که آلودگی هوا، دسته دسته مردم را راهی بیمارستان‌ها و گورستان‌ها می‌کند.