اقتصاد۲۴-حقابه‌ای که در این سال‌ها صرف کشاورزی و چاه‌های بی‌حد و حسابش شد از دریاچه ارغوانی دشتی از نمک و باتلاق ساخت و از باغ‌های سیب هم دست‌کم یک میلیون تن پسماند گندیده میوه که باید برای تخلیه و نابودی آن هم هزینه کرد؛ این خلاصه شرایط کنونی دریاچه بزرگ شمال‌غرب ایران است حالا دیگر نه تنها کسی وضعیت بغرنج و نابودی‌بخش وسیعی از آن را تکذیب نمی‌کند که همه از شیوه‌های مقابله با آثار ناشی از این نابودی سخن می‌گویند؛ همین دیروز نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی ضمن تایید مالچ‌پاشی بر جای خالی این دریاچه، چنین پروژه‌ای را برای مقابله با گردوغبار و غبار‌های نمکی حاصل از خشک شدن دریاچه عنوان کرد؛ تایید ماجرای مالچ‌پاشی از این جهت حائز اهمیت است که پیش‌تر مسوولان مرتبط با حوزه محیط‌زیست چه در سازمان محیط‌زیست و چه در نهاد‌های دولتی دیگر این موضوع را تکذیب کرده یا دست‌کم اعلام کرده بودند که مقابل چنین پروژه‌ای ایستاده و جلوی آن را گرفته‌اند. تلخی این اخبار زمانی برجسته‌تر می‌شود که بدانیم تا همین چند ماه پیش کمتر مسوولی در دولت کنونی و ستاد احیای دریاچه ارومیه حتی حاضر به پذیرش اعداد و ارقام اعلام شده بودند و مدام تاکید می‌کردند که پروژه احیای دریاچه به روز‌های شیرین خود نزدیک می‌شود. تابستان همین امسال نخستین گزارش از شرایط بحرانی دریاچه آن‌هم به روایت اعداد و ارقام را «اعتماد» منتشر کرد و بلافاصله با موجی از جوابیه و تکذیب هم روبه‌رو شد. حالا، اما دیگر کسی چندان این شرایط نزدیک به نابودی یک دریاچه تاریخی را رد نمی‌کند هر چند که همچنان پروژه‌هایی فنی از یک سوی در جریان است و از سمت دیگر هم بر تعداد چاه‌های اصراف دریاچه افزوده می‌شود. به ادامه این موج باید خبر دیروز مبنی بر «فساد سیب» و ماجرای یک میلیون تن سیب فاسد شده را که از حقابه دریاچه سیراب شدند هم اضافه کرد. خبرهای تازه از ارغوانی حالا غمگین چه می‌گویند و راهکار مسوولان برای احیای این دریاچه یا مقابله با توفان‌های نمکی حاصل از این نابودی چیست؟
مالچ‌پاشی در دریاچه و احتمال تداوم آن
خبر تازه که با تیتر «برداشت کربنات سدیم برای تولید شیشه از بستر دریاچه ارومیه» پا به رسانه‌های رسمی داخلی گذاشت تایید مالچ‌پاشی از زبان یک مسوول رسمی استان آذربایجان غربی بود. براساس آنچه دیده‌بان ایران نوشته بود، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی ضمن تایید موضوع مالچ‌پاشی در گوشه‌ای از دریاچه ارومیه و تاکید بر احتمال تداوم این اقدام، از برداشت کربنات سدیم برای تامین مواد اولیه موردنیاز به منظور تولید شیشه از بستر دریاچه در بخش‌هایی از قسمت‌های خشکیده آن خبر داد. این خبر، اما درحالی بود که دو روز پیش از آن علی سلاجقه، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست ضمن تکذیب برنامه دولت برای مالچ‌پاشی به منظور تثبیت خاک در بخش‌های خشکیده دریاچه ارومیه، گفته بود که «چنین اصطلاحاتی که دریاچه ارومیه مومیایی و مالچ‌پاشی می‌شود، در دنیا از لحاظ علمی کذب است؛ فقط یک کار آزمایشگاهی انجام شده است، به نحوی که یک دوستدار محیط‌زیست رفته و در مساحتی حدود
۶۰ متر مربع کار تحقیقاتی انجام داده است.» محتوای این سخنان، اما چندان دوام نیافت و مجید رستگاری، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی چند روز بعد تاکید کرد که «موضوع مالچ‌پاشی در گوشه‌ای از دریاچه ارومیه با اهداف آزمایشی انجام شده است و احتمال دارد این اقدام در آینده نیز با هدف جلوگیری از توفان‌های نمکی، در محیط پیرامونی دریاچه ادامه پیدا کند.»
بیشتر بخوانید:واقعا ترکیه اجازه ورود ابر‌های بارشی به ایران را نمی‌دهد؟
این مقام مسوول در استان آذربایجان غربی در توضیح بیشتر گفته بود: موضوع مالچ‌پاشی در گوشه‌ای از دریاچه ارومیه کذب نبود، بلکه به عنوان یک کار آزمایشگاهی انجام شد. مدت زیادی است که حجم آب موجود در دریاچه ارومیه به کمتر از یک میلیارد متر مکعب کاهش یافته و این درحالی است که حجم آب دریاچه در تراز اکولوژیک آن حدود ۱۴.۵ میلیارد مترمکعب است و حجم آب دریاچه در بهترین شرایط تاریخی نیز حدود ۳۶ میلیارد مترمکعب بوده است؛ بنابراین شکی نیست که بخش‌هایی از دریاچه به طور کامل خشک شده است و چاره‌ای نداریم که به فکر تثبیت خاک با هدف جلوگیری از ایجاد توفان‌های نمکی در بستر و محیط پیرامونی دریاچه ارومیه باشیم. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی که به عبارتی خشکی بخش وسیعی از دریاچه را تایید می‌کرد و از ضرورت مقابله با آثار سوء این خشکی سخن می‌گفت، در ادامه توضیح داد: همین حالا در قسمت‌هایی از بخش‌های خشکیده دریاچه ارومیه با هدف تثبیت خاک و جلوگیری از ایجاد گرد و غبار، گونه‌های گیاهی مقاوم به شوری و سازگار با محیط طبیعی دریاچه کاشته شده است، اما، چون امکان کاشت این گیاهان در تمام قسمت‌های خشکیده دریاچه وجود ندارد، براساس مصوبه ستاد احیا، قرار است تثبیت خاک به روش مالچ‌پاشی البته با استفاده از مالچ‌های سازگار با محیط‌زیست که تجزیه‌پذیر هستند و آسیبی به اکوسیستم دریاچه نمی‌زنند، در محیط پیرامونی دریاچه ارومیه آزمایش شود.
رستگاری در همین مصاحبه و در پاسخ به این سوال که آیا دریاچه ارومیه هم‌اکنون در پایین‌ترین سطح تراز تاریخی خود قرار دارد یا خیر، گفته بود: در تابستان امسال هم شاهد کاهش سطح تراز دریاچه ارومیه به ۱۲۷۰ متر بودیم و به دلیل کمبود بارندگی‌های پاییزه، اکنون این موضوع تکرار شده است البته در سال ۹۴ و در زمانی که دریاچه به کمترین حجم آب تاریخ خود رسید، سطح تراز مانند امروز ۱۲۷۰ متر بود، ولی وسعت دریاچه حدود ۶۴۰ کیلومتر مربع و حجم آب موجود در آن ۶۴۰ میلیون متر مکعب بود؛ بنابراین می‌توان گفت وضعیت کنونی دریاچه ارومیه، تنها اندکی از بدترین شرایط تاریخی خود، بهتر است. این اعداد را نخستین‌بار روزنامه اعتماد در گزارش تیر امسال مطرح کرد و در تازه‌ترین نسخه از سلسله گزارش‌های مرتبط با دریاچه ارومیه در آذر همین امسال و در به‌روزرسانی شرایط کنونی دریاچه نوشت: «آخرین تصاویر ماهواره‌ای از دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که در فاصله یک سال اخیر و از آبان ۱۴۰۱ تا آبان ۱۴۰۲، از سطح ۸۷۸ کیلومتر مربعی آب دریاچه ارومیه، حدود ۸۰ درصد خشک شده و حالا فقط ۱۷۰ کیلومتر مربع و معادل ۴ درصد از سطح آب دریاچه به‌جا مانده که مساوی با مرگ قطعی ششمین دریاچه آب شور جهان و بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران است.
تایید دوباره یک مسوول؛ مالچ‌پاشی برای جلوگیری از آسیب توفان نمک است
اگرچه در همین چند روز گذشته مسوولان مرتبط با ستاد احیای دریاچه ارومیه و همچنین مسوولان سازمان محیط‌زیست کلیت ماجرای مالچ‌پاشی را تکذیب یا آن را یک کار پژوهشی ساده عنوان کردند، اما روایت‌های تایید نشده می‌گوید که ماجرا آغاز یک پروژه است و این روند ادامه پیدا خواهد کرد. در کنار اخبار غیررسمی و روایت مسوولانی که نمی‌خواهند اظهارات‌شان با نام یا مسوولیت‌شان عنوان شود، همین دیروز یک نماینده مجلس تا اندازه‌ای این روایت‌ها را تایید کرد و گفت که مالچ‌پاشی برای جلوگیری از آسیب ناشی از توفان نمک است. این سخنان را سلمان ذاکر، نماینده مردم ارومیه در گفتگو با خانه ملت مطرح کرد و در بیان اقداماتی که در جهت احیای دریاچه ارومیه پیگیری و انجام شده است، گفت: فاز اول انتقال آب از رودخانه زاب به سد‌های کانی سیب، سیلور و چپرآباد اجرا شده و زیرساخت‌ها فراهم و این سد‌ها آبگیری شده‌اند و آرام آرام رهاسازی قریب یک میلیارد و دویست میلیون مترمکعب آب به دریاچه ارومیه انجام خواهد شد.
نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی ادامه داد: فاز دوم کانال انتقال آب از بادین‌آباد که قریب ۲۰۰ میلیون مترمکعب است در حال اتمام است ضمن اینکه فاز سوم آن را باید از طریق انتقال آب از وان ترکیه، دریای خزر و دریای خلیج‌فارس تامین کنیم و این پروژه‌های درازمدتی هستند که مطالعات لازم در مورد آن‌ها انجام شده و لازم است مسوولان به‌طور جدی اجرای آن‌ها را پیگیری کرده و در این زمینه کوتاهی نکنند. او به ماجرای خبرساز این روز‌ها یعنی خروج لیتیوم از دریاچه هم اشاره کرد و در این باره گفت: هم‌اکنون شایعاتی مبنی بر خروج لیتیوم و انبوهی از نمک از این دریاچه مطرح است که لازم است مسوولان در این زمینه پاسخگو بوده و این اخبار را به موقع تکذیب کنند ضمن اینکه مالچ‌پاشی نیز برای جلوگیری از آسیب ناشی از توفان نمک به مردم انجام شده است و به معنای گذشتن از دریاچه ارومیه نیست، چراکه این دریاچه هویت و حیثیت ماست و هیچ کس نمی‌تواند از آن بگذرد.
پرونده «فساد سیب» و حقابه نابود شده دریاچه
«درحالی امسال یک میلیون تن سیب آذربایجان غربی در آستانه فاسد شدن قرار دارد که برای تولید این میزان محصول معادل یک‌سوم حجم فعلی دریاچه ارومیه آب مصرف شده است.» این جمله را همین دیروز خبرگزاری فارس نوشت و اطلاعات تازه‌ای از شرایط محصولاتی که با حقابه دریاچه بار آمدند، منتشر کرد: فاسد شدن یک میلیون تن سیب. براساس این خبر آقای ذاکر که نماینده مردم ارومیه در مجلس کنونی است رکورد تولید سیب در کشور را متعلق به آذربایجان غربی می‌داند و می‌گوید که امسال یک میلیون تن سیب ممتاز در سردخانه‌ها مانده و در حال فاسد شدن است. مطابق محاسبات موسسه تحقیقات آب برای تولید یک میلیون تن سیب باید سالانه ۲۷۰ میلیون مترمکعب آب به سمت باغات رها کنیم. با این حجم از آب می‌توان طی ۱۰ سال دریاچه ارومیه را احیا کرد. مشابه این خبر در سال‌های گذشته هم بار‌ها تکرار شده و سیب تنها محصول آب‌بر کشت شده در آذربایجان غربی نیست؛ چغندرقند در کنار یونجه، گیلاس و آلبالو به عنوان ۴ محصول با بیشترین مصرف آب میان تولیدات کشاورزی در سبد تولید کشاورزان ارومیه قرار دارد. این سبک کشاورزی آب‌بر در اطراف دریاچه درحالی است که مسوولان مختلف بار‌ها از ضرورت تغییر جنس و نوع کشاورزی این منطقه سخن گفته‌اند، اما در عمل سال به سال باغات و تعداد چاه‌ها افزایش یافته است.
راهکار غبار‌های نمکی مالچ‌پاشی است؟
روایت‌های رسمی تازه می‌گوید که مالچ‌پاشی طبیعی و غیرنفتی است و از طرف دیگر هم جنبه آزمایشی دارد و در‌نهایت هم برای مقابله با توفان‌های نمکی است؛ آثار سوء ناشی از خشک شدن دریاچه که پیش‌تر کارشناسان درباره آن هشدار داده بودند. به عبارت دیگر اگرچه درباره بحران‌های پیش روی دست‌کم سه استان ایران و منطقه شمال‌غرب کشور اختلاف‌نظری وجود ندارد، اما درباره زمان سررسیدن این فاجعه و همچنین شدت و حدت آثار آن اختلاف‌نظر وجود دارد. «عیسی کلانتری»، رییس پیشین سازمان محیط‌زیست که در دولت دوازدهم ریاست ستاد احیای دریاچه ارومیه را هم برعهده داشت، پیش‌تر در این باره به «اعتماد» گفته بود که «اگر این روند خشک شدن دریاچه ادامه پیدا کند، به زودی تنها باتلاقی برجای دریاچه به جای خواهد ماند و نتیجه این بحران زیست‌محیطی در بُعد اجتماعی و اقتصادی، خالی از سکنه شدن کلانشهر تبریز و ده‌ها شهر و روستای اطراف دریاچه خواهد بود.» مشابه این هشدار را کارشناسان مدیریت بحران هم در ماه‌ها و به خصوص هفته گذشته بار‌ها مطرح کردند، اما به نظر می‌آید این مساله چندان موضوع دغدغه مسوولان مرتبط نبوده یا دست‌کم آن‌ها گمان می‌کردند این بحران چندان هم نزدیک یا شدید نیست. به عنوان مثال تابستان همین امسال معاون سازمان محیط‌زیست ایران در گفت‌وگویی تاکید کرده بود که «در کوتاه‌مدت شاهد خیزش غبار‌های نمکی از سطح دریاچه ارومیه نخواهیم بود.»
ذوالجودی این جمله را در پاسخ به پرسشی درباره شرایط کنونی غبارخیزی دریاچه ارومیه و احتمال تبدیل آن به یکی از کانون‌های ریزگرد‌ها و غبار‌های نمکی بیان کرده و در توضیح گفته بود: «اگرچه یکی از پیامد‌های خشک شدن دریاچه ارومیه تبدیل آن به کانون گرد و غبار است، اما خوشبختانه با اقداماتی که از سال‌های گذشته برای تثبیت کانون‌های گرد و غبار در اراضی خشک حاشیه دریاچه انجام شده، در حال حاضر بخش عمده‌ای از این کانون‌ها تثبیت شده‌اند و این مناطق دیگر تهدید بزرگی برای تبدیل شدن به کانون نیستند.» حالا، اما به نظر می‌آید مسوولان این بحران و توفان‌های در راه را لمس کرده و به فکر راهکار افتاده‌اند؛ راهکاری که ممکن است به ادامه همین مالچ‌پاشی در مقیاس وسیع ختم شود و به روایت کارشناسان بحرانی تازه برای سال‌های آتی بسازد.