اقتصاد۲۴- ۹ سال از آخرین مرتبه‌ای که ایرانیان، مسافر حج عمره شدند می‌گذرد. ماجرای فرودگاه جده و تعرض به دو نوجوان ایرانی در سال ۹۴، آن‌قدر سهمگین بود که به اختلافات دیپلماتیک میان ایران و عربستان بیانجامد و عمره را متوقف کند.
با شروع دوباره روابط میان دو کشور، اما قرار شد اعزام عمره از ۲۸ آذر سال جاری آغاز شود. با این حال و همانگونه که انتظار می‌رفت، همه‌چیز طبق این قرار پیش نرفت و به دلیل آنچه تکمیل نشدن ظرفیت کاروان‌ها عنوان شد، پرواز‌ها تا ۱۳ دی به تعویق افتاد. ۱۳ دی هم رسید و گذشت و باز عمره به انجام نرسید. ظاهرا به دلیل مشکلات فنی، عربستان مجوز پرواز‌های عمره را به ایران نداد و پرواز‌ها تا ۲۴ دی به تعویق افتاد. تا لحظه نگارش این گزارش و درحالی‌که وارد ماه بهمن شده‌ایم، وضعیت عمره همچنان در هاله‌ای از ابهام است.
به گزارش اقتصاد ۲۴، سازمان حج و زیارت پیش‌تر اعلام کرده بود برای اعزام بیش از ۶۰ هزار نفر ظرفیت عمره ایجاد کرده، درحالی که بیش از دوبرابر این ظرفیت برای سفر عمره اعلام آمادگی کرده‌اند. این سازمان برنامه‌ریزی کرده بود اعزام عمره را تا دهم اسفندماه ۱۴۰۲ ادامه دهد و پس از آن برای عمره در ماه شعبان و رمضان برنامه‌ریزی کند. این درحالی است که ظاهرا قرار است ۲۷۰ شرکت و موسسه مربوط به حج عمره که طرف قرارداد عربستان هستند، با عمره‌گذاران طرف باشند. برخی معتقدند که پرواز‌های عمره از مبدا ایران با مدیریت سازمان حج و زیارت به این دلیل تا اطلاع ثانوی لغو شده است. به نظر می‌رسد عربستان می‌خواهد با حذف سازمان حج و زیارت، به صورت مستقیم از ایرانیان ثبت نام کند و از خدمات شرکت‌های طرف قرارداد خودش استفاده کنند.
آیا نان سازمان حج و زیارت آجر می‌شود؟
مسؤولان دستگاه‌های مربوط در پاسخ به اعزام نشدن زائران ایرانی آن هم چند ساعت قبل از پرواز، می‌گویند که مشکل عمره در حوزه کاری آنان نیست و آن‌ها به وظایف خود به درستی عمل کرده‌اند. غلامرضا رضایی، معاون سازمان حج و زیارت، در این راستا اظهار کرده که «ما تمام برنامه‌ریزی‌های اجرایی مربوط به حوزه خود را انجام داده‌ایم.».
سازمان حج و زیارت به عنوان متولی اعزام‌های عمره از «امکان بازگشت پول زائران به طور کامل حتی برای آن‌هایی ویزا صادر شده» خبر داد. حتی رئیس این سازمان گفت که در صورت عدم انصراف هم پس از برقراری سفرها، «هزینه‌ای بابت صدور روادید گرفته نمی‌شود.» این در حالی است که ویزای عمره فقط سه ماه اعتبار دارد. هزینه سفر عمره در حالی بین ۴۰ تا ۴۴ میلیون تومان عنوان شده که برخی از مردم معتقدند با ورود شرکت‌های طرف قرارداد با عربستان، امکان دارد این هزینه کاهش یابد. البته این تنها یک گمانه است و در بدترین شرایط، وضعیت عکس خواهد شد. این هزینه در امارات ۵ تا ۷ هزار درهم و در ترکیه بین ۴ تا ۵ هزار لیر است. در این میان، اینکه بعید نیست بعد از این، عربستان برای حج تمتع نیز همین شرکت‌های خاص را در فرآیند سفر زائران دخیل کند. مسئله‌ای که قطعا بر هزینه تمام شده این سفر تأثیر خواهد گذاشت. ضمن اینکه بعید نیست این رویه بر ماهیت سازمان حج و زیارت و مناسبات مالی آن نیز موثر واقع شود.
سازمان حج و زیارت، ۴۴ سال نظارت
سال ۵۸ بود که با تصویب شورای انقلاب، اداره کل حج و زیارت وابسته به سازمان اوقاف به «سازمان حج و زیارت» تبدیل و بدین ترتیب سازمان ذیل وزارت ارشاد تشکیل شد. پنج سال بعد و با تصویب مجلس، سازمان حج و زیارت و سازمان اوقاف ادغام شدند و «سازمان حج و اوقاف و امور خیریه» تشکیل شد.
بیشتر بخوانید: وضعیت سفر‌های عمره در هاله‌ای از ابهام
این سازمان با همین عنوان تا سال ۷۰ فعالیت کرد. در این سال، همزمان با آغاز سفر زائران پس از سه ساله وقفه، با تصویب شورای‌عالی اداری، حج و اوقاف با تصویب شورای عالی اداری دوباره از هم تفکیک شدند و سازمان مستقل «حج و زیارت» تحت نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکیل شد. این سازمان در خرداد ۸۸، به عنوان سازمانی دولتی، مستقل و وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تثبیت شد و این سازمان تا این لحظه بازوی اصلی تنظیم سفر‌های زائران به حج، عمره و عتبات عالیات است.
اقتصاد حج
به گزارش اقتصاد ۲۴، بعد از نفت و گاز، صنعت زیارت مهم‌ترین صنعت در عربستان است. بر اساس گزارش‌های مختلف، در سال ۹۴، بیش از هشت میلیون زائر به زیارت خانه خدا سفر کرده‌اند و درآمد مستقیم حکومت عربستان از این طریق حدود ۱۲ میلیارد دلار، (معادل حدود ۹ درصد درآمد نفت عربستان در همان سال) بوده است. این عدد در سال ۱۴۰۱ به ۱۵۰ میلیارد دلار رسید. البته کسب درآمد از حج، منحصر به دولت عربستان نیست، کشور‌های دیگر نیز به اندازه خود از گردش مالی حج بهره‌مند می‌شوند. سازمان حج و زیارت و بعثه به عنوان دو نهاد اصلی، در حوزه حج مشغول فعالیت هستند.
به طور عمومی، دولت‌ها مکلفند هزینه‌های مرتبط با سفر حجاج را از طریق جذب مقادیری از خود حجاج تأمین کرده و با توجه به سهمیه‌های تخصیص داده شده توسط عربستان سعودی، حجاج را اعزام کنند. در مورد ایران، هر ساله یک بودجه به نام یارانه برای حاجیان تخصیص داده می‌شود که البته این موضوع مورد انتقاد قرار گرفته است. با این حال، سازمان حج این ادعا را رد کرده و همواره تأکید دارد که حجاج خود هزینه‌های سفر خود را پوشش می‌دهند.
با این وجود، داده‌های غیررسمی، همراه با افزایش جمعیت زائران حج تمتع، حجم معاملات مالی حج در ایران را در حدود ۱۲ تا ۱۳ هزار میلیارد تومان تخمین زده‌اند. به گزارش روزنامه شهروند، ظرفیت ۸۷ هزار و ۵۵۰ سهمیه برای زائران ایرانی در سال جاری در نظر گرفته شده است، که این رقم بیش از دو برابر تعداد زائران حج تمتع در سال گذشته است.
به گزارش اقتصاد ۲۴، اساس گزارشی که فارس منتشر کرده، هزینه ثبت‌نام حج تمتع در سال جاری بین ۱۰۹ تا ۱۳۹ میلیون تومان بود. حاصل ضرب این رقم در جمعیت حجاج ایرانی نشان می‌دهد که ارزش مبلغ پرداختی از سوی زائران در کمترین حالت بیش از ۹ هزار و در بیشترین حالت، بیش از ۱۲ هزار میلیارد تومان بوده است؛ عددی که می‌تواند به هزینه پرواز، هزینه اقامت، هزینه حمل و نقل در داخل عربستان، هزینه طعام و موارد مربوط به آن، هزینه خدمات حج (شامل هزینه‌های مربوط به خدمات مذهبی و مراقبتی در طول سفر حج، از جمله هزینه مداحی‌ها، پوشش معتبر، مستندسازی و...)، بستگی داشته باشد.
همچنین، در قانون بودجه سال ۱۴۰۲، دو ردیف مرتبط با حج در نظر گرفته شده، اول ردیف اختصاصی سازمان حج و زیارت به ارزش ۳۳/۸ میلیارد تومان و دوم بودجه نمایندگی ولی فقیه یا همان بعثه در حج و زیارت است که اعتبارات آن در بودجه امسال ۱۵/۱ میلیارد تومان در نظر گرفته شده است، بودجه‌ای که طبیعتا بخش بزرگی از آن مربوط به حقوق کارکنان این سازمان خواهد بود. البته میزان دقیق این عدد مشخص نیست.
گردش مالی سازمان حج و زیارت در بانک‌ها
یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار آن هم برای سال ۹۳ عدد کمی نبود. این رقم، گردش مالی سازمان حج و زیارت در بانک‌های کشور است و تنها داده‌ای است که طی یک دهه اخیر در این رابطه منتشر شده است. این مبلغ در معادل‌سازی امروز، بیش از ۷۰ هزار میلیارد تومان می‌شود و اگر فرض کنیم که این عدد نزدیک به واقعیت است، متوجه حجم عظیمی از تراکم و جریان مالی خواهیم بود که می‌تواند به منظور توسعه زیرساخت‌ها و خدمات مرتبط با مراسم حج مورد استفاده قرار گیرد و در عین حال، بهبود زیرساخت‌ها و تأمین نیاز‌های زائران و مسافران در این مراسم را تسهیل کند. از این منظر، گردش مالی سازمان حج و زیارت نه تنها نمایانگر حجم بالای مسافران و زائران بلکه نشان‌دهنده حجم بالای یک ظرفیت اقتصادی نیز هست.
مسلمانان منطقه برای رفتن به سرزمین وحی چقدر پول می‌پردازند؟
در حالی که هزینه حج برای ایرانیان بین ۴ هزار و ۵۰۰ تا ۵ هزار دلار است، طبق آخرین داده‌های موجود که مربوط به سال گذشته است، حجاج عربستانی برای مشارکت در مراسم باید حداقل ۲ هزار و ۷۲۸ دلار و حداکثر ۱۴ هزار و ۷۳۷ دلار پرداخت کنند. این هزینه برای شهروندان اماراتی نیز از ۲۵ هزار درهم تا ۶۰ هزار درهم است. در قطر هم هر حاجی برای انجام حج حداقل ۸ هزار و ۷۸۸ و حداکثر ۱۹ هزار و ۲۲۵ دلار پرداخت می‌کند. این مبلغ برای کویتی‌ها حداقل ۵ هزار و ۳۷۵ دلار است. در یمن نیز هزینه انجام سفر حج ۳ هزار و ۴۱۶ دلار است. در عراق، هزینه سفر هوایی ۴۲۰۰ دلار و هزینه سفر زمینی ۳۴۵۰ دلار است.
بیشتر بخوانید: تلاش عربستان برای حذف سازمان حج و زیارت ایران
فلسطینیان ساکن کرانه باختری نیز برای سفر حج بین ۳۸۰۰ تا ۳۹۰۰ دلار پرداخت می‌کنند. هزینه کاروان حج شهروندان سوریه هم ۳۷۰۰ دلار است. در اردن، هزینه سفر حج ۲۸۰۰ تا ۳ هزار دلار است. لبنانی‌ها حداقل ۶ هزار دلار و حداکثر ۱۲ هزار دلار باید بپردازند .
حجاج مصری نیز برای سفر حج باید ۴ هزار و ۳۰۰ تا ۹ هزار و ۴۰۰ دلار پرداخت کنند. شهروندان لیبی نیز برای حج ۶۵۰۰ دلار پرداخت می‌کردند، اما دولت لیبی اعلام کرد که همه هزینه‌های حج شهروندان خود را متقبل می‌شود و عملا سفر حج برای شهروندان لیبی رایگان تمام شد.
این هزینه در سودان ۴ هزار و ۶۰۰ تا ۶ هزار و ۲۰۰ دلار، در تونس ۵ هزار و ۲۰۰ دلار، در الجزایر ۵ هزار و ۸۰۰ دلار، در مراکش ۶ هزار و ۳۰۰ دلار و در موریتانی ۶ هزار دلار است.
البته ظاهرا قرار است عربستان هزینه سفر حج را افزایش دهد. این کشور در تلاش است که تعداد زائران حج تمتع را به ۱۵ میلیون نفر برساند و برای این منظور هزینه حج را برای تأمین زیرساخت‌های لازم افزایش خواهد داد.
این درحالی است که به گزارش اقتصاد ۲۴، مهلت ویزای ۳ ماهه حج عمره رو به اتمام است و اخبار از افزایش هزینه‌های حج تمتع حکایت دارد، به نظر می‌رسد سفر به سرزمین وحی نیز آرام آرام در زمره سفر‌های لوکس طبقه‌بندی خواهد شد.