اتلاف سرمایه‌های آبی

اقتصاد۲۴-کارشناسان منابع آب اعتقاد دارند که متولیان بخش آب کشور، راه‌های پرهزینه و کم بازدهی مثل شیرین‌کردن و انتقال آب را در استان در پیش گرفته‌اند یا به فکر بهره‌برداری آب از ژرفا هستند. این در حالی است که با روش‌های بسیار کم‌هزینه می‌شود سیلاب‌ها را مهار کرد و به خدمت منابع آب سیستان و بلوچستان درآورد. در عین اینکه جلوی خسارات سنگین به مردم استان را گرفت.

حداقل ۱۰ هزار میلیارد تومان خسارت در ۴ سال

بارش‌های سیل‌آسا در سیستان و بلوچستان صد‌ها روستا را به محاصره درآورده است و حداقل ۱۳ مسیر ارتباطی را بسته است.

ایسنا گزارش داده است که سیلاب دست‌کم ۳۸۷ روستا در شهرستان‌های دشتیاری، چابهار و قصرقند را به محاصره خود درآورده و وضعیت بیش از ۱۱۰ هزار نفر از مردم روستای جنوب سیستان و بلوچستان را بحرانی کرده است. خسارت سنگین به راه‌ها، پل‌ها، زیرساخت‌های آب و برق، کشاورزی و... سبب شده امدادرسانی به سیل‌زدگان استان بسیار دشوار شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که وضعیت زنان و کودکان و بیماران این استان وخیم است و نگرانی جدی برای امدادرسانی به آن‌ها وجود دارد.

هم‌زمان کمپین‌هایی برای جمع‌آوری وسایل گرمایشی، لوازم بهداشتی، اقلام خوراکی، آب معدنی و چادر برای اسکان موقت، سیل‌زدگان استان سیستان‌و‌بلوچستان شکل گرفته است. این در شرایطی است که براساس گزارش سازمان هواشناسی، از روز جمعه ۱۱ اسفند برودت هوا در سراسر استان سیستان و بلوچستان افزایش خواهد داشت.

با‌این‌حال سیلاب‌های ویرانگر در سیستان و بلوچستان سال‌هاست خسارات سنگینی به این استان وارد می‌کند و جالب اینکه هنوز خانه‌های آسیب‌دیده بسیاری از شهروندان این استان از سیلاب‌های پیشین ترمیم نشده و تحویل داده نشده است که سیل دیگری آمده و دوباره خانه و زندگی مردم را با خود برده است.

سیلاب پرهزینه بار‌ها خسارات سنگینی به سیستان و بلوچستان وارد کرده است. در مرداد سال ۱۴۰۱ علیرضا شهرکی، مدیر‌کل بحران استانداری سیستان و بلوچستان، به پایگاه اطلاع‌رسانی استانداری سیستان و بلوچستان گفت «براساس برآورد‌ها سیل مرداد ۱۴۰۱ سیستان و بلوچستان ناشی از بارندگی‌های سامانه مونسون سه هزار و ۵۱۳ میلیارد تومان به بخش‌های مختلف استان از جمله راه‌ها، زیرساخت‌های آب و برق، کشاورزی، مسکن و به زندگی عشایر خسارت وارد کرده است».

در دی و بهمن ۱۴۰۰ هم سیل بزرگ دیگری از راه آمد و خسارت سنگینی به سیستان و بلوچستان وارد کرد. استانداری سیستان و بلوچستان خسارت این سیل را دو هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان برآورد کرد و از پرداخت ۳۹۳ میلیارد تومان وام بانکی به سیل‌زدگان خبر داد. جالب اینکه خانه‌های ویران‌شده‌ای از آن سیل وجود دارد که هنوز به‌طورکامل مرمت نشده و به مالکان آن تحویل داده نشده‌اند. در اواخر شهریور امسال مصطفی بیک‌مداح، مدیر‌کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی سیستان و بلوچستان، به مهر گفت «دو هزار و ۱۰۰ واحد خسارت‌دیده از سیل هزار و ۴۰۰ استان با پیشرفت ۸۶ درصد در مراحل پایانی ساخت قرار دارد». در تیر و مرداد همان سال یعنی سال ۱۴۰۰ هم توفان و سیل هم‌زمان سیستان و بلوچستان را درنوردید و استانداری خسارت آن را ۵۱۴ میلیارد تومان اعلام کرد و در اردیبهشت همان سال سیل دیگری آمد که خسارت چندان سنگینی به بار نیاورد.

بیشتر بخوانید:خشکسالی کابوس پناهندگان اقلیمی؛ چرا تغییرات اقلیمی به کابوس مهاجرتی کشور تبدیل شده است؟

در آذر و فروردین سال ۱۳۹۹ هم سیل آمد و مجموعا حدود هزار میلیارد تومان خسارت به این استان وارد کرد، اما سیلاب سهمگین‌تر در دی سال ۱۳۹۸ رخ داده بود. خسارت این سیل حدود هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان برآورد شد و البته این غائله در سال‌های گذشته به صورت مداوم ادامه داشته است. حالا خسارت سیل اخیر سیستان و بلوچستان هم حدود هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است.

محمد محبی، مدیر‌کل ستاد بحران سیستان‌وبلوچستان، با اعلام این خبر به ایرنا گفته است که زیرساخت‌های ۱۳ شهرستان این استان دچار خسارت شده‌اند که بیشتر این خسارت‌ها به ترتیب به حوزه‌های راه، برق و کشاورزی مربوط می‌شود.

او توضیح داده است که «هم‌اینک برخی راه‌های روستایی شهرستان‌های نیکشهر، قصرقند و دشتیاری بسته است و تلاش برای بازگشایی آن‌ها ادامه دارد و با توجه به تداوم بارندگی‌ها به‌منظور پیشگیری از هرگونه خطرات احتمالی تدابیر لازم برای اسکان اضطراری ساکنان پایین‌دست سد‌های زیردان، پیرشهراب، پیشین و پلان اندیشیده شده است».

به‌این‌ترتیب باید گفت که در چهار سال اخیر سیل دست‌کم ۱۰ هزار میلیارد تومان به سیستان و بلوچستان خسارت زده است و اگر بخواهیم اعداد را با احتساب تورم در نظر بگیریم، بدون شک ارقام خسارت به سیستان و بلوچستان بزرگ‌تر و سنگین‌تر می‌شوند.

علت بروز سیلاب‌های ویرانگر و خشک‌سالی در سیستان و بلوچستان

در همین زمینه حسین سرگزی، کارشناس منابع آب به «شرق» توضیح می‌دهد که سیل و خشک‌سالی به‌طور متناوب در سیستان و بلوچستان رخ می‌دهد و در سال‌های دورتر، قاعده بر آن بود که هر دو سال یک بار سیل و هر پنج سال یک بار خشک‌سالی در استان رخ می‌داد، اما با دستکاری و مداخله گسترده انسان در طبیعت و تغییرات اقلیمی، این دوره‌های تناوبی کوتاه‌تر شده است و سیستان و بلوچستان شاهد تعداد بیشتری سیلاب با حجم تخریب بالاتر است.

او توضیح می‌دهد که سیستان و بلوچستان محل اتصال و خروج جریانات جوی کشور به یکدیگر است. جریان جوی سودانی از جنوب غرب کشور وارد شده و پس از عبور از فارس و هرمزگان، به سیستان و بلوچستان می‌رسد. جریان جوی دیگر، جریان مدیترانه‌ای است که از غرب به شرق کشور وارد می‌شود و جریان مونسون که از اقیانوس هند می‌آید و با خود رطوبت و بارندگی می‌آورد.

به گفته این کارشناس گاهی این جریانات جوی با هم وارد شده و گاهی به‌صورت متواتر به سیستان و بلوچستان وارد می‌شوند و از آنجا که استان پهناور است و حوضه آبخیز دو تا سه میلیون هکتاری دارد، انرژی تخریب بارندگی و سیلاب بیشتر می‌شود.

گذشته از این زمانی که خاک به دلیل بارندگی قبلی از آب اشباع باشد، بارندگی‌های متواتر بعدی تبدیل به رواناب و سیلاب می‌شود. نکته دیگر اینکه در سیستان و بلوچستان بخش اعظمی از پوشش گیاهی از بین رفته و سیلاب مانند شمال کشور که پوشیده از جنگل است، مهار نمی‌شود و به زندگی مردم استان خسارات سنگین وارد می‌کند.

گذشته از این در جنوب سیستان و بلوچستان سازند‌ها صخره‌ای و سنگی است و قدرت جذب آب ندارد. در نتیجه سیلاب در این بخش ویرانگر ظاهر می‌شود. همچنین اینکه سیستان و بلوچستان علاوه بر اینکه پوشش گیاهی ضعیفی دارد، جنس خاک آن ترکیب آهک و رس است و زمانی که آب در این خاک نفوذ می‌کند، مایعی غلیظ شبیه «ماست» ایجاد می‌شود که جرم مخصوص آب را بالا می‌برد و در نتیجه قدرت تخریب و ویرانگری بالاتری دارد.

مدیریت پرهزینه آب در سیستان و بلوچستان

در عین حال کارشناسان منابع آب تأکید دارند که با وجود خشک‌سالی در سیستان و بلوچستان و هم‌زمان سیلاب‌های ویرانگر، مدیریت منابع آب در این استان ضعیف است و در مقابل متولیان حوزه آب به سمت راهکار‌های پرهزینه و کم‌فایده مثل انتقال آب یا برداشت آب از ژرفا رفته‌اند. این در حالی است که با هزینه بسیار کمتر می‌توان سیلاب‌ها را به نفع منابع آب سیستان و بلوچستان مهار کرد.

غلامحسین لکزائیان‌پور، کارشناس علوم و مهندسی آب، در همین زمینه با اشاره به اینکه هر سال به‌ویژه در فصل گرم در جنوب و مرکز استان سیستان و بلوچستان، بارش‌های زیادی رخ می‌دهد، به ایلنا گفته است که «پدیده مونسون که بارش‌های موسمی را در پی دارد، یکی از امتیازات این استان به‌شمار می‌آید، اما متأسفانه از این امتیاز استان به نحوی مطلوب استفاده نمی‌شود و هر سال حجم زیادی از سیلاب‌های ناشی از بارندگی‌های پدیده مونسون، ضمن تخریب بسیاری از زیرساخت‌های شهری و مواصلاتی در جنوب و مرکز استان، به سمت دریای عمان و کشور پاکستان سرازیر می‌شوند».

بیشتر بخوانید:سیستان و بلوچستان در بحران خشکسالی

بارش‌های موسمی که در تابستان رخ می‌دهند و نوعی از بارش‌های فصلی به‌شمار می‌آیند، در زبان انگلیسی به عبارت «مونسون (Monsoon)» تبدیل شده‌اند و در بعضی سال‌ها، بخش‌هایی از کشور‌های مختلف از جمله مناطقی از ایران (سیستان و بلوچستان و...) را درگیر می‌کنند. باران‌های موسمی از دریای عمان نشئت می‌گیرند و از رطوبت مطلوبی برخوردارند. در صورتی که شرایط اتمسفر مناسب باشد، این بارش‌ها حتی تا تهران و نواحی شمال ایران نیز ادامه پیدا می‌کنند.

ناحیه اقیانوسی حاره‌ای، به‌ویژه دریای عرب، خلیج بنگال و اقیانوس هند مهم‌ترین منبع دمایی و رطوبتی هستند که انرژی لازم برای ادامه گردش بزرگ‌مقیاس مونسون و فعالیت پیوسته آن روی شبه قاره هند را فراهم می‌کند. باران‌های موسمی تابستانی آسیا، حدود ۱۰۰ روز، تقریبا هم‌زمان با باد‌های ۱۲۰ روزه سیستان، از روز‌های پایانی خردادماه آغاز می‌شوند و در روز‌های آغازین مهرماه به پایان می‌رسند که با تأخیر زمانی چند هفته آثار فعالیت آن در جنوب شرقی ایران (سیستان و بلوچستان) مشاهده می‌شود.

راهکار‌های زیادی برای مقابله با بحران آب در این استان در حال انجام و پیگیری است، انتقال آب از دریای عمان و شیرین‌سازی آب، انتقال آب بین‌حوضه‌ای، استفاده از آب‌های ژرف، استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی و... از جمله مواردی است که توسط دولت و وزارت نیرو در حال پیگیری و انجام هستند، اما به نظر می‌رسد از مدیریت سیلاب‌ها به‌عنوان یکی از راه‌های مهم تأمین آب در این استان غفلت شده است.

اگر در جنوب استان با ایجاد سد‌های ذخیره‌ای، مدیریت سیلاب صورت گیرد و جلوی هدررفت آب ناشی از بارش‌های موسمی مونسون گرفته شود، استان سیستان و بلوچستان، علاوه بر رفع مشکلات آبی خود، پتانسیل آن را دارد که صادرکننده آب به سایر استان‌ها نیز باشد.

جای بسی تعجب است که همه‌ساله، حجم زیادی از آب شیرین ناشی از بارش‌های موسمی را به‌راحتی از دست داده و اجازه می‌دهیم که به دریای عمان و کشور‌های همسایه سرازیر شوند و بعد در مقابل درصدد شیرین‌سازی آب‌های شور دریای عمان و انتقال آن با هزینه بالا به نقاط دچار تنش آبی داخل استان و سایر استان‌های شرقی کشور هستیم.

پیشنهاد می‌شود کارشناسان، متخصصان و محققان حوزه آب، موضوع «مدیریت سیلاب» و استفاده بهینه از آب ناشی از بارش‌های مونسون را برای بررسی بیشتر، در دستور کار خود قرار دهند و به این راهکار مقابله با تنش‌های آبی استان نیز به‌صورت اساسی توجه کنند.