اقتصاد۲۴-موضوع تحریم‌های اقتصادی در ۴۴ سال گذشته ایران اثرات ویرانگری بر اقتصاد کشور داشته است. اعمال تحریم‌های بزرگ بر کشور‌هایی همچون عراق، ایران، روسیه، کره شمالی و کوبا توسط امریکا و اتحادیه اروپا، همواره یک متغیر به شدت خسارت‌بار اقتصادی بوده که زیان‌های بزرگی را برای کشور تحریم‌شده به همراه داشته است. این یادداشت در مسیر تبیین اثرات منفی و مثبت تحریم‌ها در دو گروه کشور‌های تحریم‌شده و تحریم‌کننده نوشته شده است. البته بدون اینکه توضیحی در باره چگونگی مسیر انتقال اثر و چارچوب نظری بحث ارائه بدهد. هرچند موضوع نظریه پشتیبان و مکانیزم‌های چگونگی اثر تحریم‌ها در مجامع علمی و کارشناسی، همزمان با انتشار کتاب ریچارد نفیو، مأمور تدوین تحریم‌ها بر علیه ایران مورد توجه قرار گرفت، ولی جدیداً در سال ۲۰۲۴ میلادی نیز با انتشار کتاب دکتر جواد صالحی اصفهانی و همکارانشان با عنوان تحریم‌ها چگونه کار می‌کنند، موضوع تبیین اثرات تحریم‌ها بیشتر جلب توجه کرد؛ لذا در این یادداشت فقط سعی شده تا موضوع تنوع اثرات مثبت و منفی تحریم‌ها در دو طرف تحریم‌شونده و تحریم‌کننده به صورت تنها یک عنوان و بدون تحلیل نحوه اثر آن مورد اشاره قرار گیرد.
به صورت کلی تحریم‌ها موادی از مقررات و رفتار‌های محدودکننده هستند که در آنها کشور تحریم‌کننده از طریق تنظیم و اعمال اجباری مقررات خاصی، برخی روابط، رفت و آمدها، خرید و فروش‌ها، ارتباطات مالی، علمی و فناوری، نظامی و حتی اجتماعی و فرهنگی را برای کشور و یا مجموعه تحریم‌شده، محدود و کنترل می‌نماید. این تحریم‌ها هرچند کشور تحت تحریم را به شدت تحت تأثیر قرار میدهند، ولی اینگونه نیست که فقط کشور تحت تحریم با عواقب منفی اینگونه تحریم‌ها مواجه گردد، بلکه کشور تحریم‌کننده و البته سایر کشور‌ها نیز از این مجموعه تحریم‌ها اثر خواهند پذیرفت. ضمن اینکه اثرات تحریم¬ها بر کشور تحریم‌شده حتماً اینگونه نیست که همه منفی باشند، بلکه می‌توان برخی اثرات مثبت را نیز در کشور تحریم‌شده در کنار انبوه اثرات منفی شناسایی کرد و پذیرفت. در ادامه ابتدا در کشور‌های تحریم‌شده و سپس در کشور‌های تحریم‌کننده اثرات منفی و مثبت تحریم‌ها شمرده می‌شوند.
قبل از هرچیز چند نکته اساسی باید مورد تاکید قرار گیرند:
۱. هر گونه تحریم ناشی از روح متکبر و استیلاجوی از بالا به پایین کشور تحریم‌کننده بر کشور‌های تحریم‌شده است.
۲. عموماً هدف‌های اصلی تعریف و اعمال تحریم‌ها را کاهش قدرت نظامی، بازدارندگی، مقاومت و یا ماجراجویی‌های نظامی و سیاسی – نظامی در منطقه و بین‌الملل بیان می‌کنند. مثلا آمریکایی‌ها در مورد ایران بخش قابل توجهی از تحریم‌ها را به علت موضوع توسعه توانمندی‌های هسته‌ای، موشک‌های بالستیک و قدرت نظامی در حال گسترش بیان کرده‌اند.
۳. هر گونه تحریم غیرنظامی در عمل نه فقط بر دولت و حاکمیت کشور تحریم‌شده، که اصولاً اثر نهایی همه انواع تحریم در خاتمه نقطه اثر آنها، روی مردم کشور تحریم‌شده منتقل شده و لذا هر گونه تحریم از این منظر به صورت کامل غیرانسانی و البته غیراخلاقی خواهد بود.
۴. هر گونه تحریم در عمل نه فقط کشور تحریم‌شده، بلکه همه کشور‌های دیگر را البته با شدت و ضعف متفاوت، تحت تأثیر قرار می‌دهد.
اثر تحریم‌ها بر کشور تحریم‌شده
الف. اثرات منفی
۱. محدود شدن جدی و شدید ارتباطات مالی، تجاری و اقتصادی بین‌المللی
۲. کاهش شدید درآمد‌های ارزی
۳. کاهش شدید و جدی قدرت همکاری و تعامل و معامله با اقتصاد بین‌الملل
۴. کاهش شدید ارزش پول ملی
بیشتر بخوانید:اعمال تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران
۵. شکل‌گیری موج‌های قدرتمندی از تورم‌های شوک محور مبتنی بر کاهش شدید ارزش پول ملی، افزایش قیمت مواد اولیه وارداتی و کاهش ارتباطات بین‌الملل
۶. کاهش شدید قابلیت‌های رشد اقتصادی
۷. کاهش شدید قابلیت‌های اشتغال‌زایی کشور‌های تحریم‌شده و لذا ایجاد شرایط جدی توسعه بیکاری آشکار و پنهان
۸. حذف کشور تحریم‌شده از زنجیره‌های گسترده تأمین، عرضه و تولید جهانی
۹. کاهش شدید قابلیت و قدرت وارد کردن مواد اولیه وارداتی برای صنایع و تولیدات داخلی
۱۰.کاهش شدید قابلیت و قدرت واردات مواد اولیه و نهاده‌های اساسی تولید محصولات اصلی غذایی و خوراکی انسان و دام
۱۱. کاهش جدی قدرت جذب سرمایه‌های خارجی
۱۲. محدودیت همکاری صنایع با صنایع بین‌المللی و خروج شرکای تجاری خارجی صنایع از کشور و قطع همکاری
۱۳. محدود شدن شدید انتقال انواع تکنولوژی به داخل
۱۴. ایجاد شرایط اقتصادی ناامن و بی‌اعتمادی شدید اقتصادی در داخل
۱۵. ایجاد شرایط و تحریک جدی مهاجرت نخبگان
۱۶. ایجاد شرایط و تحریک جدی مهاجرت کارآفرینان
۱۷. ایجاد شرایط و تحریک جدی فرار سرمایه‌های مالی و پولی از کشور
۱۸. افزایش شدید ریسک‌های سیستماتیک و غیر سیستماتیک در داخل
۱۹. کاهش جدی تا حد صفر سرمایه‌گذاری در زیر ساخت‌ها به گونه‌ای که در مدتی کمتر از ده سال عملاً امکان سایر سرمایه‌گذاری‌های جدید به علت نداشتن سرمایه‌های زیر ساختی پایه، مانند برق، آب و دسترسی از دست برود.
۲۰. کاهش جدی و تا حد صفر سرمایه‌گذاری در تجهیزات و ماشین‌آلات در کارخانه‌های موجود، به گونه‌ای که حتی توان پاسخ‌دهی به استهلاک سرمایه‌ها را نداشته باشند.
۲۱. هدایت منابع و سرمایه‌های داخلی به سمت بخش‌های نامولد غیر قابل تجارت مانند مسکن و دلالی (نوعی بیماری هلندی جدید و ناشی از تحریم).
۲۲. ایجاد جوّ شدید نارضایتی و سپس هدایت به سمت شورش‌های داخلی در راستای کاهش مشروعیت داخلی حاکمیت‌ها.
۲۳. ایجاد شرایط جدی بایکوت بین‌المللی به گونه که کشور تحریم‌شده در جهان کاملاً تنها بماند.
۲۴. افزایش جدی جمعیت فقیر در یک کشور و حذف تدریجی طبقه متوسط
۲۵. هدایت استعداد‌ها و قابلیت‌های داخلی به سمت تولید داخلی محصولات تحریم‌شده با کیفیت‌های بسیار پایین و بنابراین عادی شدن تولید بی‌کیفیت و رویه شدن سیستم و مسیر‌های تولیدی بی‌کیفیت.
۲۶. کاهش جدی تمرکز حاکمیت و مردم کشور تحریم‌شده به محیط زیست و از آن طریق ایجاد شرایط جدی تخریب شدید محیط زیست.
۲۷. کاهش بهره‌وری، قابلیت رقابت‌پذیری، قدرت تأمین و بازآفرینی سرمایه در گردش و ناتوانایی بخش‌های تولیدی در تداوم تولید و لذا از آن طریق کاهش جدی دستمزد‌ها و تشدید زنجیره فقیرسازی بخش¬های بزرگی از جمعیت.
۲۸. تضعیف شدید مهارت¬های مدیریتی کلان از طریق وادار کردن حاکمیت¬ها به انتخاب مدیران شدیداً همسو و گوش به فرمان.
۲۹. کاهش شدید قابلیت‌ها و قدرت پذیرندگی حرف مخالف و انتقاد‌های منطقی و بجا توسط حاکمیت‌ها.
۳۰. ایجاد جدی ظرفیت‌ها و مسیر‌هایی برای توسعه دور زدن قوانین با نام و به منظور دور زدن تحریم‌ها و لذا توسعه تکثیر فساد‌های مالی و تجاری.
۳۱. توجه به افراد دارای ظرفیت برای دور زدن تحریم‌ها و ایجاد زمینه برای رشد آنها و سپس نفوذ جدی آنها به لایه‌های مدیریتی کلان و تشکیل مافیا‌های همه جانبه در همه حوزه‌ها به گونه‌ای که چارچوب اقتصادی سیاسی کشور‌های تحریم‌شده به شدت به سمت اولیگارشی هدایت می‌گردد.
۳۲. کنارگذاری بیشتر افراد آزاده، هوشمند و سالم و البته منقد و مخالف دورزدن قوانین از مدیریت‌های کلان
۳۳. سختگیرانه شدن نظام‌های گزینشی و لذا تقویت گروه‌های ریاکار حرفه‌ای و دارای ظرفیت بالای فساد در شغل‌های مدیریتی، همزمان با مهاجرت گسترده نخبگان و شایستگان و در نتیجه ریزش جدی سرمایه انسانی و اجتماعی در دولت‌های تحریم‌شده.
۳۴. اتخاذ تصمیمات دستپاچه، اشتباه، گسیخته و مکرر، توسط سیستم‌های مدیریتی کشور تحریم‌شده و از آن طریق گسترش فرایند‌ها و مسیر‌های هدررفت منابع محدود و ایجاد جو ناامیدی مردم از مدیریت‌های رسمی.
۳۵. جدایی ناگزیر و ناگریز مردم از دولت و حاکمیت در کشور‌های تحریم‌شده.
ب. اثرات مثبت:
۱. ایجاد روحیه مقاومت و استکبارستیزی در داخل بین کسانی که استکبار ستیز و با حاکمیت‌ها هم سو هستند.
۲. تقویت سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نظامی به گونه‌ای که اثرات تقویت قدرت نظامی در بعضی موارد می‌تواند دوران طولانی‌تر ماندگاری حاکمیت در کشور‌های تحریم‌شده را تضمین نماید.
۳. ایجاد روحیه مظلومیت و تحت ظلم بودن در بین آزاد اندیشان جهان و شکل‌گیری جو ضد تحریم و استکبار ستیز جهانی بر علیه کشور تحریم‌کننده در بلندمدت.
۴. هدایت نیرو‌های داخل به سمت تولید و توسعه تکنولوژی‌های مورد نیاز و تقویت قابلیت‌های خودکفایی تکنولوژیکی در مواردی خاص مانند حوزه‌های زیر ساختی، تجهیزاتی، پزشکی و نظامی – ارتباطی.
اثر تحریم‌ها بر کشور تحریم‌کننده
الف. اثرات مثبت:
۱. هر آنچه در کشور تحریم‌شده اثر منفی ایجاد کرده است، برای کشور تحریم‌کننده مثبت تلقی می‌شود.
۲. بدون تحریم احتمال جنگ و برخورد خشن جدی و پرهزینه وجود دارد، در حالی که تحریم در مدت طولانی‌تر تقریباً خسارات بزرگتر، شدیدتر و عمیق‌تری را برای کشور تحریم‌شده ایجاد می‌کند.
۳ بازار‌های محصولات صادراتی کشور تحریم‌شده در بسیاری از مواقع در اختیار کشور تحریم‌کننده و یا متحدان او قرار می‌گیرد.
بیشتر بخوانید:فیلم/ کنایه سنگین برنامه ممیزی به مهران مدیری در دراکولا
۴. یک هژمونی یک‌دست کننده در سمت و سوی تبعیت از سیاست‌های بین‌المللی کشور تحریم‌کننده بوجود می‌آید و با تنبیه کشور تحریم‌شده، در عمل کشور‌های دیگر برای فرار از هزینه¬های مشابه، تابعیت و همراهی بیشتری با کشور تحریم‌کننده خواهند داشت.
۵. کشور‌های همسایه کشور تحریم‌شده هرچند مبادلات محدود شده با کشور تحریم‌شده دارند، ولی با توجه به افزایش قابلیت و قدرت نظامی و تهدید کننده کشور تحریم‌شده، در عمل تحریک شده و خریدار خوبی برای محصولات نظامی و اسلحه از کشور تحریم‌کننده و متحدان او خواهند بود. باید گفت تحریم‌ها در عمل بازار‌های خوبی برای اسلحه و امور نظامی و حتی درخواست تأسیس پایگاه‌های نظامی توسط کشور‌های بزرگ قدرتمند و البته اعمال کننده تحریم مانند امریکا، در کشور‌های کوچک و بدون قابلیت داشتن ارتش و قدرت نظامی ایجاد می‌کند.
۶. اصولا کشور تحریم‌کننده اگر دارای ابزار پولی و نظام مالی قدرتمند غیرقابل فرار نباشد، نمی‌تواند در تحریم موفق باشد. در فرایند تحریم مشاهده می‌شود که با آزمون خطای کشور تحریم‌شده در دور زدن مسیر‌های تحریمی، کشور تحریم‌کننده نیز باگ‌های سیستم تحریمی خود را پیدا کرده و محکم می‌کند.
۷. تحریم‌ها باعث صرفه‌جویی در هزینه‌های راه‌اندازی و اداره جنگ‌ها می‌گردد، کشور‌های تحریم‌شده پس از اینکه از همه نظر ضعیف و شکننده شدند، توان اداره و محافظت خود را از دست میدهند.
۸. کشور‌های تحریم‌کننده عملاً در فضای بین‌المللی هدایت سرمایه‌های دیگر کشور‌ها را نیز تسخیر کرده و به نوعی بهره‌وری سرمایه‌های بین‌المللی را به سمت بازار‌های خویش هدایت می‌کنند.
۹. بخش بزرگی از مهاجران متخصص و دارای مهارت و دانشمندان کشور‌های تحریم‌شده، در عمل جذب کشور تحریم‌کننده می‌شوند.
۱۰. بخش بزرگی از کارآفرینان و سرمایه‌های پولی آنها که از کشور تحریم‌شده مهاجرت می‌کنند، عملاً کشور تحریم‌کننده و یا متحدان او را برای مقصد انتخاب می‌کنند.
۱۱. موفقیت نظام تحریم‌ها، موفقیت مدیران کشور‌های تحریم‌کننده، احتمال انتخاب مجدد آنها و موفقیت‌های داخلی آنها را بالا می‌برد.
۱۲. جذب سرمایه، نیروی متخصص و مهارتی، کارآفرینان و سرمایه‌های مالی از کشور تحریم‌شده به کشور تحریم‌کننده، اگر چه رشد اقتصادی بلندمدت کشور تحریم‌شده را به شدت کاهش و حتی منفی خواهد کرد، اما رشد اقتصادی و ظرفیت‌های این رشد را در کشور تحریم‌کننده که جذب کننده این گروه از سرمایه¬ها است را تقویت خواهد کرد.
ب. اثرات منفی
۱. هدایت سرمایه‌های اندک باقی مانده به سمت تقویت بنیه نظامی و انتظامی برای ایجاد بازدارندگی درونی و بیرونی در کشور‌های تحریم‌شده.
۲. هدایت کند، ولی مستمر حاکمیت‌های تحت تحریم به سمت حذف دموکراسی و یا انتخاب دموکراسی با محدودیت‌های جدی.
۳. در بین آزادی خواهان جهان در بلند مدت، جو مخالفت و ضدتحریم بر علیه کشور تحریم‌کننده راه خواهد افتاد و در مقاطع بسیار بلندمدت به بی آبرویی توسعه و عدالت‌خواهی، مخصوصاً در اثر فقیرسازی اجباری دیگران برای تحریم‌کننده شکل خواهد گرفت.
۴. در بلندمدت قطب‌های همکاری جدی بین کشور‌های تحریم‌شده بر علیه کشور تحریم‌کننده شکل گرفته و رفته رفته اثر تحریم‌ها را کاهش داده و هژمونی کشور تحریم‌کننده را کاهش داده از بین خواهد برد.
۵. کشور‌های تحریم‌شده پس از مدتی همگرایی کرده و تشکیل یک قطب قدرت در مقابل کشور تحریم‌کننده خواهند داد. همین موضوع در بلند مدت هزینه‌های نظامی و هزینه‌های زیر ساخت‌های قدرت کشور تحریم‌کننده را در بلند مدت افزایش و لذا قابلیت رفاهی و رشد بلند مدتش، تضعیف خواهد شد.
نکته مهم
اگر چه کشور‌های تحریم‌کننده به منظور کاهش قدرت بازدارندگی، کاهش قدرت نافرمانی و کاهش قدرت همگرایی بین‌المللی کشور‌های تحریم‌شده اقدام به تنظیم، تعیین و اعمال تحریم‌های بین‌المللی می‌کنند و به دنبال سرکوب و تنبیه کشور تحریم‌شده در راستای کاهش قدرت اعمال اراده و نافرمانی بین‌المللی آن هستند، ولی حداقل در چهل سال گذشته و به استناد شواهد بسیار، هرگونه تحریم امریکا در مورد ایران نتیجه عکس داده است.
تحریم‌ها به هیچ وجه برنامه هسته‌ای ایران را محدود نساخته و حتی شدت بخشیده است، قدرت نظامی ایران را کاهش نداده، مداخله و قدرت اقدام بین‌المللی و منطقه‌ای ایران را کاهش نداده و حتی باعث شده که ایران در افزایش معنی‌دار صنعت هسته‌ای و قدرت نظامی خود با اعتماد بالاتری اقدام کرده و در تقویت گروه‌های مقاومت منطقه‌ای موفقتر عمل کند. حتی از زمان اعمال تحریم‌های شدید، ایران بار‌ها به اهداف آمریکایی در سطح منطقه خاورمیانه به صورت جدی و قوی حمله کرده است، پهپاد فوق پیشرفته امریکایی را سرنگون کرده، به پایگاه عین الاسد با موشک‌های بالستیک حمله کرده است و در حمایت از گروه‌های مقاومت، موفقیت‌های معنی‌داری بدست آورده است.
هرچند این موضوع به این معنی نیست که اقتصاد ایران دچار بحران و مشکلات جدی نشده است، ولی هدف از تحریم‌های آمریکا کاهش مقاومت و کاهش قدرت نظامی ایران بوده است، که عملاً نتایج تحریم‌ها عکس این موضوع را نشان می‌دهد و مکانیزم عمل آنها نشان می‌دهد که تحریم‌ها بر ایران به جای هدف قرار دادن مستقیم و عملی قابلیت و قدرت نظامی و بازدارندگی، در عمل فقط توانسته مردم و اقتصاد کشور را با مشکلات جدی همراه نموده و با فقیرسازی جدی طبقات وسیعی از مردم ایران، مسیر ظالمانه، ضد مردمی و غلط بودن انتخاب و اعمال تحریم‌ها را در عمل به نمایش بگذارد.