اقتصاد ۲۴- این گورستان با این قدمت و حجم بالای آثار کشف‌شده که همچنان هم روند کاوشگری‌ها ادامه دارد، از یک‌دهه پیش به یکی از نگرانی‌های حوزه میراث فرهنگی تبدیل شده، چراکه محوطه آن دقیقاً در حوضه آبگیر سد پرحاشیه فینسک در استان سمنان قرار گرفته و بعد از پایان کاوش‌ها به زیر آب می‌رود؛ اتفاقی که در سال‌های گذشته موارد مشابه زیادی داشته و محوطه‌های زیادی با ساخت سد، زیر آب رفته است مثل سد چمشیر که با ساخت آن، ۱۶۰ محوطه تاریخی از بین رفت.
مطالعات ساخت این سد، سال ۸۶ و احداث آن سال ۹۱ آغاز شد و همزمان با آن کاوش‌های گورستان مرسین‌چال هم به دست باستان‌شناسان سپرده شد. حالا بعد از گذشت بیش از یک‌دهه از آغاز این پروژه، ساخت سدی که مخالفان زیادی در میان ساکنان منطقه، محیط‌زیست مازندران، فعالان اجتماعی و حتی وزارت نیرو دارد، هنوز به نتیجه نرسیده است. تنها گورستان مرسین‌چال نیست که با ساخت سد فینسک به زیر آب می‌رود؛ روستا‌های فینسک، تم، تلاجیم و ملاده ازجمله روستا‌های حاشیه این سد هستند که با احداث سد با همین سرنوشت روبه‌رو می‌شوند و طبق آخرین اطلاعات روستای تلاجیم هم، بنا به ملاحظات اجرایی باید جابه‌جا شود. ساخت سد به‌دلیل نیاز به مطالعات بیشتر در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ به دستور رئیس‌جمهوری متوقف شد، اما استانداری می‌گوید که پروژه ادامه دارد.
در طول این‌مدت، چهار دوره کاوش نجات‌بخشی در گورستان مرسین‌چال انجام شده که آخرین فصل آن به دو سال پیش برمی‌گردد. در این نوع از کاوش، محوطه‌های تاریخی بررسی می‌شوند تا تمام آثار موجود در آن کشف و به موزه سپرده شود.
محمدرضا نعمتی، سرپرست تیم باستان‌شناسی است که در دو دوره اخیر کاوش‌های نجات‌بخشی حضور داشته است. او به سابقه حدود ۱۰ ساله کاوش در این محوطه اشاره می‌کند و می‌گوید: اولین فصل کاوش‌ها سال ۹۳ آغاز می‌شود، اما به مدت ۶ سال وقفه‌ای در کاوش‌ها رخ می‌دهد و دوباره در سال ۹۹ فصل دوم آن آغاز می‌شود. فصل سوم توسط دو تیم در سال ۱۴۰۰ انجام می‌شود و درنهایت فصل چهارم هم در سال ۱۴۰۱ به پایان می‌رسد. درواقع در سال ۱۴۰۲ دیگر هیچ فعالیتی در این محوطه انجام نشد.
او به شناسایی و قدمت این آثار در سال گذشته هم اشاره کرد و گفت: به کمک آزمایش‌های کربن ۱۴ مشخص شد که این آثار از اواخر دوره هخامنشی تا دوران سلوکی و اشکانی قدمت دارند؛ یعنی گور‌های اکتشاف‌شده در این گورستان هر سه دوره را در برمی‌گیرد.
نعمتی می‌گوید این گورستان قبل از کشف شدن، کاربری کشاورزی دیم داشته است: با وجود اینکه در این زمین کشاورزی انجام می‌شده، آسیب چندانی به گور‌ها وارد نشده است؛ چون گور‌ها کمی پایین‌تر از سطحی قرار دارند که در آن کشاورزی انجام میشد. بعد از کشف محوطه، برنامه اولیه برای آن از همان ابتدا بحث نجات‌بخشی آثار بود؛ چون قرار بود سد فینسک ساخته شود و محوطه به‌طور کامل زیر آب می‌رفت و به همین دلیل گورستان باید به‌طور کامل تخلیه شود.
نعمتی می‌گوید، تا کاوش‌های این گورستان کامل نشود، میراث فرهنگی مجوز آبگیری سد را صادر نمی‌کند. با توجه به اینکه وسعت این گورستان بیش از یک هکتار است و تراکم گور‌ها هم در آن زیاد است، احتمال می‌دهیم بین ۱۵۰۰ تا دو هزار گور در آن وجود داشته باشد. درمجموع تا امروز ۲۰۰ گور یعنی حدود ۱۰ درصد از کل این گورستان کاوش شده است.
او درباره زمان پایان کار کاوش‌ها هم توضیح می‌دهد و می‌گوید: این موضوع به اعتباری ارتباط دارد که به این پروژه اختصاص داده می‌شود. با توجه به اینکه این گورستان معماری ندارد، اگر آثار به صورت کامل به موزه منتقل شود، نگرانی از زیر آب رفتن محوطه وجود ندارد. اشیاء و اسکلت‌ها هم بعد از کشف، به‌صورت کامل جمع‌آوری و مطالعه می‌شوند. آبگیری سد نیاز به مجوز میراث فرهنگی دارد و تا کاوش‌ها به پایان نرسد این مجوز صادر نمی‌شود.
طبق اطلاعاتی که نعمتی در طول کاوش‌های خود به دست آورده، به صورت میانگین در تمام این چهار فصل حدود ۱۲۰۰ شیء کشف شده که به اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان منتقل شده است. بیشتر این آثار هم مربوط به زندگی روزمره هستند. انواع ظروف سفالی مانند کاسه‌هایی با اشکال مختلف، پیاله، کوزه، ظروف نوع آشپزخانه، بشقاب و سردوک است. اشیای فلزی زیادی از جنس آهن، مفرغ و نقره شامل ابزار جنگی (شمشیر، سرتیر، خنجر) و زیورآلات مثل انواع مهره‌های گردنبند، گوشواره، حلقه و... از این محوطه به دست آمده است.
نعمتی به نوع تدفین اموات در این گورستان هم اشاره می‌کند: در گورستان مرسین‌چال آثاری از اواخر دوره هخامنشی تا سلوکی و اشکانی به دست آمده و تا امروز محوطه‌ای کشف نشده که آثار این سه دوره در کنار هم قرار بگیرند. ازسوی‌دیگر شیوه تدفین اموات در این گورستان در هر سه دوره یکسان و به شیوه تدفین تاق باز و همه گور‌ها به یک شکل و در جهت جنوب‌غرب ـ شمال‌شرق است. تدفین اجساد در خاک انجام شده و گور‌ها به صورت چاله‌ای مستطیل‌شکل در بستر طبیعی زمین کنده شده و در بالا و پایین گور، یک تخته سنگ از جنس سنگ ماسه‌ای قرار می‌دادند. همه این نکات نشان می‌دهد در هر سه دوره فرهنگ تدفین خاصی وجود داشته است. این محوطه در هر سه دوره یعنی حدود ۲۰۰ سال به صورت گورستان باقی مانده و کاربری دیگری نداشته و باتوجه به اجساد بسیار زیادی که در آن دفن شده، دیگر جای خالی باقی نمانده است. به‌طورمثال در یک فضای ۱۰۰ مترمربعی حدود ۳۶ گور وجود دارد. از یک هکتار گورستان، تا امروز حدود ۸۰۰ مترمربع آن کاوش شده است.
بیشتر بخوانید: بی‌توجهی به نگهداری آثار باستانی ایران؛ از سطل نان تا سطل زباله برای نگهداری آثار تاریخی
ادامه کاوش‌ها در انتظار بودجه
نتیجه کاوش‌های فصل چهارم گورستان مرسین چال، اسفندماه سال گذشته برای اولین‌بار در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شد. در این فصل دو ترانشه ایجاد و ۳۶ گور کاوش شد که ۶ گور، فاقد گورنهاده بودند و باقی گور‌ها اغلب دارای یک یا چند شیء از جنس سفال، نقره، مفرغ، شیشه، سنگ و قیر بودند. اشیاء سفالی بیشتر شامل انواع کاسه‌های پایه‌دار، کف تخت، کف محدب، پیاله‌ها، ظروف دسته راستی با آبریز کوچک، کوزه‌های کوچک و سردوک‌ها بودند. خمیره و پوشش بیشتر آن‌ها نارنجی و تعداد کمی هم قرمزآجری یا از نوع آشپزخانه‌ای هستند. برخی از کاسه‌ها یا پیاله‌ها در داﺧل یا بیرون و هر دو قسمت، داغ‌دار هستند. اشیاء فلزی از جنس آهن، مفرغ و نقره و شامل انواع خدنگ، خنجر، کارد، پیکرک، مهره، دستبند، النگو، پابند، گوشواره، حلقه، انگشتر، مهر، گل‌سینه و زنگوله هستند. اشیاء شیشه‌ای هم بهﻃورکل انواع مهره‌ها را در برمی‌گیرند.
باتوجه به مطالعات اولیه باستان‌شناسان روی بقایای استخوانی برجامانده، جامعه مورد مطالعه در گورستان مرسین چال، شامل ٢٣ زن است که از نظر سنی شامل ١٤ جوان و ۶ میانسال است و سن سه اسکلت هم نامشخص بود. ١١ گوری که متعلق به مردان بود، از نظر سنی شامل ٧ جوان و ٣ میانسال بوده و سن یک اسکلت نامشخص بوده است.
حالا در این شرایط معاون میراث فرهنگی سمنان می‌گوید که اگر منابع مالی لازم برای کاوش‌ها فراهم شود، شاید این فرآیند در طول دو سال به پایان برسد. سروش هاشمی درباره آخرین وضعیت کاوش‌های گورستان مرسین چال به هم‌میهن توضیح می‌دهد: «درحال‌حاضر کارگاه سد فینسک نیمه‌تعطیل است و زمان تکمیل آن مشخص نیست. کاوش‌های فعلی هم نجات‌بخشی است و طبق توافقی که با آب‌منطقه‌ای انجام شده، هزینه این کاوش‌ها از سوی این سازمان تامین می‌شود تا گروه‌های باستان‌شناس به فعالیت خود در منطقه ادامه دهند. درمجموع در دهه ۹۰، چهار کاوش در این محوطه انجام شده که آخرین آن سال گذشته بود.»
او ادامه می‌دهد: «شرکت آب منطقه‌ای اعلام کرده که برای ادامه کاوش‌ها در سال جاری هم بودجه‌ای اختصاص می‌دهد. این کاوش‌ها ادامه دارد و برآورد باستان‌شناسان این است که حدود هزار گور در این محوطه وجود دارد که در هر فصل کاوش، حدود ۶۰ تا ۷۰ گور باز می‌شود. درمجموع محوطه به ۶ فصل کاوش دیگر نیاز دارد. در طول سال‌های گذشته فقط یک‌تیم در فصول مختلف کاوش در مرسین‌چال فعالیت می‌کرد، اگر منابع مالی لازم تامین شود، شاید پنج تا شش هیئت‌باستان‌شناسی هم بتواند در این محوطه کاوش انجام دهد تا تمام یافته‌های باستان‌شناسی آنجا خالی و برای آبگیری سد آماده می‌شود.»
هاشمی به آغاز کاوش‌ها از اوایل دهه ۹۰ هم اشاره می‌کند: «باتوجه به اینکه فعلاً تکلیف ساخت سد مشخص نیست، مشکلی در روند کاوش‌ها وجود ندارد و اگر با همین روند ادامه پیدا کند، شاید تا دو سال آینده بتوان کل منطقه را کاوش کرد. تا امروز حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ اثر از این محوطه به‌دست آمده و همه این آثار- هم موزه‌ای، هم مطالعاتی- به مخزن موزه باستان‌شناسی سمنان سپرده شده است. ما در استان سمنان ۷۰۰ تپه تاریخی داریم که شناسایی شده بودند و شناسایی مرسین چال، ارتباطی با سد نداشت.»