اقتصاد ۲۴- یک مطالعه دانشگاهی انجام شده در دانشگاه تهران، از روندی شگفت‌انگیز و متناقض در میان صفحات ینستاگرامی فمینیستی محبوب ایرانی پرده برداشته است. این مقاله که توسط احسان شاه‌قاسمی، استاد ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نوشته شده است، با رویکردی انتقادی بررسی می‌کند که چگونه این پلتفرم‌ها، که قرار است با سلطاه و شیء‌انگاری زنان مبارزه کنند، در نهایت همان مسائلی را که قصد مبارزه با آن‌ها را دارند، تداوم می‌بخشند.
این مقاله با عنوان «پورنوگرافی فمینیسم شبکه‌ای: مطالعه موردی اینستاگرامر‌های فمینیست ایرانی» بررسی می‌کند که چگونه برخی صفحات فمینیستی ایرانی در اینستاگرام عمدتاً تصاویر زنان جوان و جذاب از نظر جنسی را با نگاهی کاملا مردانه، برای جلب توجه و کسب درآمد به نمایش می‌گذارند. این رویکرد به شدت با تلاش‌های سنتی فمینیستی که هدف آن‌ها از بین بردن کلیشه‌ها و مخالفت با شیء‌انگاری بدن زنان است، در تضاد است.
تناقض در فمینیسم شبکه‌ای شده
در دهه گذشته، اینستاگرام در ایران، پیوسته و به طور نمایی رشد کرده و با اقبال کاربران فضای مجازی مواجه بوده است. این شبکه اجتماعی تصویرمحور، با بیش از میلیون‌ها کاربر ایرانی، به یکی از سکو‌های اصلی برای بازنمایی زندگی روزمره و گفتمان‌های اجتماعی و سیاسی در ایران تبدیل شده است. کنشگران و فعالان حوزه‌های مختلف، از جمله فعالان حقوق زنان، از این سکو برای انتشار دیدگاه‌ها و توسعه جنبش‌های اجتماعی بهره می‌برند. با این حال، تحقیق احسان شاه‌قاسمی روندی نگران‌کننده را در میان حساب‌های فمینیستی آشکار می‌کند.
او برای انجام پژوهش خود، پنجاه پست آخر چهار صفحه فمنیستی معروف ایرانی را مورد مطالعه قرار داده و دریافته است که این صفحات، بر خلاف اصول شناخته‌شده جنبش‌های فمنیستی در جهان، عمدتاً تصاویر زنان جوان و زیبا را نمایش می‌دهند و گروه بزرگی از زنان ایرانی، از جمله زنان مسن را به حاشیه می‌رانند.
به زعم پژوهشگر، این بازنمایی گزینشی، چشم‌اندازی محدود و تحریف‌شده از زنانگی را ترویج می‌دهد که صرفا برای «نگاه مردانه» جذاب است و این دقیقا بر خلاف رویکرد‌ها و اصول اولیه‌ای است که جنبش فمینیستی بر آن استوار شده است.
روش‌شناسی و یافته‌ها
پژوهشگر برای انجام این مطالعه و تحلیل محتوای صفحات اینستاگرامی موضوع پژوهش، از رویکرد نتنوگرافی، به معنای شکلی از مردم‌نگاری که برای جوامع اینترنتی طراحی شده، استفاده کرده است. او پس از بررسی ۵۰ پست آخر هر یک از حساب‌های کاربری مورد مطالعه و شناسایی و حذف موضوعات تکراری تلاش کرده پاسخ این سوال را بدهد که در این حساب‌های کاربری چگونه مسائل مختلف زنان نمایش داده شده‌اند.
بیشتر بخوانید: هوش مصنوعی چگونه روابط عاشقانه را تغییر می‌دهد؟
یکی از یافته‌های چشمگیر این پژوهش، حذف قابل توجه زنان مسن‌تر از میدان بازنمایی فمبنیسم اینستاگرامی بود که حدود ۲۰ درصد از جمعیت زنان ایران را تشکیل می‌دهند. نویسنده اذعان داشته که تنها یک پست از ۲۰۰ پست مورد مطالعه به مسائلی که زنان سالمند با آن روبرو هستند پرداخته بود، که تبعیض سنی آشکاری را نشان می‌دهد.
علاوه بر این، این مطالعه به رویکرد خودنمایی و خودشیفتگی در این حساب‌ها اشاره کرده است. به گفته نویسنده، بسیاری از پست‌های آنالیز شده، صاحبان صفحه را در محیط‌های لوکس نشان می‌دادند، که نشان می‌دهد هدف اصلی بیش از درگیر شدن در گفتمان معنادار درباره مسائل زنان، صرفا جلب توجه بوده است.
این تحقیق همچنین به این موضوع اشاره کرده است که چگونه برخی مسائل زنانه مانند قاعدگی، به شکلی بیش از حد زیبا در صفحات مورد مطالعه ارائه می‌شوند. به زعم نویسنده به نظر می‌رسد این زیباسازی برای جذب دنبال‌کنندگان بیشتر و تبدیل محبوبیت رسانه‌های اجتماعی به سود مالی طراحی شده است، و در نتیجه گفتمان فمینیستی را کالایی می‌کند.
این مطالعه همچنین پیشینه تحصیلی و حرفه‌ای صاحبان صفحات اینستاگرام مطالعه‌شده را مورد انتقاد قرار می‌دهد و تاکید می‌کند که آن‌ها بر خلاف ادعای خود، آشنایی آکادمیک قابل توجهی با نظریه فمینیستی نداشته‌اند، چرا که دستاورد علمی چندانی در این زمینه از خود بروز نداده‌اند. به تعبیر پژوهشگر، هر چهار نفر از این اینفلوئنسر‌ها خارج از ایران زندگی می‌کنند و از برنامه‌های حمایتی خارجی برای تحصیل در رشته‌های مطالعات زنان و جنسیت استفاده کرده‌اند، اما اعتبار آکادمیک آن‌ها ضعیف به نظر می‌رسد.
شاه‌قاسمی استدلال می‌کند که این روند استفاده از شیء‌انگاری برای جذب فالوور، اهداف اصلی جنبش فمینیستی را تضعیف می‌کند. به تعبیر او، این صفحات به جای مقابله با چالش‌های موجود در پیش روی زنان ایرانی؛ ممکن است ناخواسته همان کلیشه‌ها و تعصباتی را که به دنبال از بین بردن آن‌ها هستند، تقویت کنند.
مطالعه احسان شاه‌قاسمی خواستار نمایش واقعی‌تر و اصیل‌تر زنان در جنبش‌های فمینیستی در رسانه‌های اجتماعی است. این تحقیق با برجسته کردن تناقضات فمینیسم شبکه‌ای شده، از اینفلوئنسر‌های فمینیست می‌خواهد که در استراتژی‌های خود تجدیدنظر و بر پرداختن به مسائلی که همه زنان، از جمله سالمندان و افراد در حاشیه با آن مواجه هستند، تمرکز کنند.