اقتصاد ۲۴- از نیمه دوم تیر به این سو، حداقل سه استان در نیمه غربی کشور، درگیر آتش سوزی در جنگل‌ها و مناطق حفاظت شده خود بوده‌اند؛ از منطقه حفاظت شده خائیز در کهگیلویه و بویراحمد گرفته تا ارتفاعات اندیمشک و پارک ملی کرخه در خوزستان. جنگل‌های گردکانه در ایلام را نیز باید در این فهرست گنجاند.
آتش در استان‌های دیگری نیز در سه ماهه ابتدایی امسال به جان منابع طبیعی افتاده؛ از جمله کردستان که در بهار ۱۴۰۳، شاهد ۴۰ مورد آتش سوزی در ۳۱۹ هکتار از مراتع و جنگل‌های خود بوده است؛ البته بر اساس گزارش خبرگزاری صدا و سیما، این آمار نسبت به سال گذشته روند کاهشی را نشان می‌دهد.
اما در مقابل، حسین میرزایی مدیرکل منابع طبیعی لرستان، اخیرا از افزایش ۱۰۰ درصدی آتش سوزی در جنگل‌های این استان در بازه زمانی ابتدای سال تا ۱۴ تیر خبر داده و گفته است که در این مدت، حدود دو هزار و ۶۰۰ هکتار از جنگل‌های لرستان دچار آتش سوزی شده‌اند (ایرنا).
مسئولان تعدادی از استان‌ها همچون تهران، مازندران و چهارمحال و بختیاری نیز نگران روز‌های آینده و افزایش دمای هوا هستند و در مورد وقوع آتش در منابع طبیعی خود هشدار داده‌اند.
عامل انسانی؛ مهم‌ترین دلیل آتش سوزی در جنگل‌ها
سال‌هاست که مسئولان در استان‌های مختلف، عوامل انسانی را مهم‌ترین دلیل وقوع آتش سوزی در جنگل‌ها و مراتع طبیعی می‌دانند. چندی پیش، مدیرکل منابع طبیعی لرستان اذعان کرد که ۹۹ درصد از حوادث آتش سوزی در جنگل‌های این استان، ریشه انسانی دارد (مهر).
مطالعه بیشتر: محیط زیست قربانی سودجویی و بی‌توجهی/ با وعده و شعار نمی‌توان آتش جنگل‌ها را خاموش کرد
همچنین داود میرشکار مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان به ایسنا گفته است: «آتش سوزی‌ها در عرصه‌های محیط زیستی به دلیل عامل انسانی و عمدی رخ می‌دهند و شاید به دلیل حضور گردشگران، یا افراد معتاد یا ناشی از آتش زدن باقیمانده زمین‌های کشاورزی باشند.»
علی ملکی آهنگران فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها نیز اخیرا در گفتگو با باشگاه خبرنگاران، از افزایش ۲۵۶ درصدی آتش سوزی‌ها نسبت به سال قبل خبر داده و گفته است: «۹۸ درصد از حریق‌ها ناشی از عوامل انسانی است، که ۹۴ درصد آنها سهوی و ۴ درصد عمدی بوده‌اند.»
در چنین شرایطی، آتش سوزی در جنگل‌ها و مراتع کشور، رخدادی است که هر ساله در فصول گرم تکرار می‌شود و اخبار و تصاویر تلاش مردم برای مهار آن به رسانه‌ها راه می‌یابد. اما به گفته علیرضا هاشمی مدیرعامل موسسه پرنده‌شناسی طرلان، هیچ برنامه مدونی در سطح ملی و حاکمیتی برای مقابله با آن وجود ندارد.
بیشتر بخوانید: ریه‌های ایران در آتش می‌سوزد؛ دامن زاگرس از کردستان تا لرستان همچنان گرفتار در آتش
این کارشناس ارشد محیط زیست در گفتگو با تجارت‌نیوز تاکید می‌کند، آتش سوزی در جنگل‌ها و از بین رفتن پوشش گیاهی و جانوری آنها، اکوسیستم و چرخه زیستی را در منطقه وقوع، با چالش‌های جدی مواجه می‌کند و این موضوع در نهایت، بر امنیت غذایی جامعه اثر می‌گذارد.
تهدید تنوع جانوری و پوشش گیاهی حال و آینده
او معتقد است شاید کمتر فاجعه‌ای در طبیعت از نظر شدت و وسعت اثرگذاری به پای آتش سوزی در جنگل‌ها و منابع طبیعی برسد؛ چرا که حتی با مهار حریق، اثرات آن از بین نمی‌رود و ممکن است تبعاتش تا سال‌ها ادامه یابد.
هاشمی توضیح می‌دهد: «آتش به ویژه در مناطق جنگلی شمال و رشته‌کوه زاگرس که دارای پوشش گیاهی قوی‌ای هستند، نیروی مخرب عظیمی محسوب می‌شود و می‌تواند بر کل اکوسیستم در سطوح مختلف اثر منفی بگذارد. انواع پوشش گیاهی از جمله قارچ‌ها، گلسنگ‌ها و خزه‌ها، گیاهان بوته‌ای و درخت‌ها و همچنین گونه‌های مختلف جانداران مانند حشرات، پستانداران و پرندگان از آتش سوزی آسیب می‌بینند.»
این کارشناس ارشد محیط زیست می‌افزاید: «آتش سوزی در جنگل‌ها و منابع طبیعی نه تنها پوشش گیاهی و تنوع جانوری را به خطر می‌اندازد، بلکه تاثیرات ثانویه دارد و کل چرخه اکوسیستم را با چالش مواجه می‌کند. برای مثال وجود برخی پستانداران برای تنوع زیستی و چرخه اکولوژیک جنگل ضروری است و به رشد پوشش گیاهی در آینده کمک می‌کند، اما وقوع آتش سوزی باعث مرگ یا فرار آنها از منطقه می‌شود. همین اتفاق برای حشرات و میکروارگانیسم‌هایی که با پوشش گیاهی همزیستی دارند یا پرندگانی که باید در آینده آفت‌های احتمالی را از بین ببرند نیز رخ می‌دهد. در واقع آتش، رشد مجدد پوشش گیاهی در آینده را هم با چالش مواجه می‌کند.»
درخت‌ها می‌سوزند؛ سفره‌ها کوچک می‌شوند
اما به اعتقاد او این فجایع پایان کار نیست و وقوع آتش سوزی در جنگل و از بین رفتن پوشش گیاهی، تاثیرات ثانویه‌ای نیز بر زندگی بشر دارد؛ مانند تولید گرد و غبار و افزایش آلودگی هوا یا حتی به خطر افتادن امنیت غذایی.
هاشمی توضیح می‌دهد: «جنگل‌ها می‌توانند در کنترل آلاینده‌های هوا و آلودگی صوتی اثرگذار باشند و از بین رفتن آنها انسان را در این حوزه‌ها نیز با چالش مواجه می‌کند.»
مدیرعامل موسسه پرنده‌شناسی طرلان می‌افزاید: «وقوع آتش سوزی می‌تواند به رانش فرسایشی زمین و ریزش کوه منجر شود که این حوادث خاک حاصلخیز را از بین می‌برند. در نتیجه کشاورزی و امنیت غذایی کشور نیز در آینده به خطر می‌افتند.»
او تاکید می‌کند: «با سوختن هر درخت باید نگران باشیم که سفره ما به تدریج کوچک‌تر می‌شود؛ حال این موضوع ممکن است از نتایج مستقیم آتش سوزی باشد یا باواسطه رخ دهد.»
مماشات یا فساد در برخورد با آتش سوزی‌های عمدی
هاشمی با تایید این نکته که درصد بالایی از حوادث آتش سوزی در جنگل‌ها و منابع طبیعی عامل انسانی دارد، می‌افزاید: «ما به دستان خودمان در حال نابودی خود هستیم.»
به گفته او اینگونه آتش سوزی‌ها ممکن است عمدی یا غیرعمدی باشند و درهر صورت، تغییر چنین شرایطی به اراده‌ای در سطح حاکمیتی نیاز دارد.
این کارشناس ارشد محیط زیست در مورد آتش سوزی‌های غیرعمدی توضیح می‌دهد: «افراد محلی و گردشگران در این مورد که در چه مناطقی می‌توانند آتش بیفروزند یا چگونه باید آن را خاموش کنند، آموزش ندیده‌اند. آنها در هر نقطه‌ای آتش روشن کرده و بعد هم آن را رها می‌کنند. قوانین موجود نیز ضمانت اجرایی لازم را برای برخورد با متخلفان، ندارند.»
هاشمی، هدف از آتش‌افروزی‌های عمدی را نیز تغییر اراضی یا استفاده از چوب درختان می‌داند و می‌افزاید: «قوانین بازدارنده‌ای برای برخورد با چنین اقداماتی وجود دارد، اما اجرایی نمی‌شوند. افراد تا حد زیادی آسوده خاطر هستند و امید دارند که بعد از چنین اقداماتی مورد پیگرد قرار نمی‌گیرند و برای مثال، بر مساحت زمین کشاورزی آنها افزوده می‌شود.».
اما دلیل عدم برخورد با چنین مجرمانی چیست؟ «کسانی که در رده‌های مختلف مسئول محافظت از منابع طبیعی هستند، گاهی به خاطر مماشات یا قصور و گاهی بر اثر ذی‌نفع بودن یا فساد در این زمینه کوتاهی می‌کنند.»
جنگ با آتش با دستان خالی
«ققط کسانی که تجربه ناگوار حضور در میانه یک آتش سوزی در طبیعت را داشته‌اند، می‌دانند این واقعه چه شدت و قدرتی دارد. فرقی نمی‌کند صحبت از جنگل باشد یا دشت؛ به هر حال ابعاد ماجرا در تصور افراد دیگر نمی‌گنجد»؛ هاشمی با بیان این جمله می‌افزاید: «فرض کنید که شما به فیلم یک آتش سوزی در جنگل نگاه می‌کنید و به نظرتان می‌رسد هنوز بین یک درخت تا شعله‌های آتش فاصله وجود دارد، اما ناگهان می‌بینید که شعله‌ور می‌شود. در واقع هرم گرما و شدت حرارت است که درخت را به آتش می‌کشد. تصور چنین واقعیتی برای کسانی که آن را از نزدیک ندیده‌اند، مشکل است.»
او می‌افزاید: «شکی نیست که مردم عادی یا حتی گروه‌های غیردولتی، آن هم بدون امکانات لازم نمی‌توانند آتش سوزی در جنگل‌ها و منابع طبیعی را مهار کنند و حتی ورود آنها به موضوع، خطر جانی نیز در پی دارد. معمولا شرایط به اینگونه است که آتش تا حدی ادامه می‌یاید تا به مانع طبیعی مانند دره یا منطقه‌ای بدون پوشش گیاهی برخورد می‌کند و خاموش می‌شود.»
این کارشناس ارشد محیط زیست تاکید می‌کند: «مهار آتش سوزی در جنگل ها، نیازمند برنامه‌ریزی‌های سیستمی، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و تجهیزات روز، نیرو‌های آموزش‌دیده و پشتیبانی انسانی و فنی عظیمی است. با امکاناتی مانند بیل و آتش‌خاموش‌کن نمی‌توان به جنگ آتش سوزی در منابع طبیعی رفت.»
هاشمی می‌افزاید: «موفقیت در مهار حریق‌های جنگلی، بیشتر از اقداماتی که در لحظه وقوع آن انجام می‌شود، به برنامه‌ریزی‌ها و پیش‌بینی‌هایی بستگی دارد که باید از مدت‌ها قبل انجام شده باشند. این مسئله نیازمند اقداماتی در سطح کشوری و حاکمیتی است و یک شهرستان یا حتی استان به تنهایی نمی‌تواند در این زمینه موفق باشد. چرا که تهیه تجهیزات مهار آتش هزینه زیادی دارد و بعضی از آنها به طور کلی در کشور موجود نیستند.»
به گفته او، در حالی که در برخی مناطق کشور هر ساله شاهد وقوع آتش سوزی در جنگل‌ها و منابع طبیعی هستیم، متاسفانه هیچ برنامه مدونی برای مقابله با چنین حوادثی وجود ندارد و این موضوع را باید در سطح ملی و حاکمیتی دنبال کرد.