اقتصاد۲۴- قطعا تاکنون نام دادستان را شنیده‌اید. در گذشته دادستان را مدعی‌العموم هم می‌نامیدند، اما کم‌کم این واژه با دادستان با همان معنی جایگزین شد. هرگاه نامی از دادستان می‌شنویم حتما در کنار آن دادسرا را هم خواهیم شنید درواقع این دو واژه لازم و ملزوم همند یعنی اگر دادسرایی نباشد دادستانی هم وجود ندارد.
در ایران بخشی از سیستم قضا دادسرا است که وظیفه تعقیب و رسیدگی به جرایم را به عهده دارد و بد نیست بدانید دادستان بالاترین مقامات قضایی در کشور ماست. در دادسرا برخلاف دادگاه، حکم صادر نمی‌شود بلکه تعقیب و تحقیقات مقدماتی انجام شده و سپس وظیفه صدور حکم به دادگاه محول می‌شود و رییس آن دادستان است که با قاضی به کلی متفاوت است.
دادستان کیست؟
مدعی‌العموم یا دادستان به کسی گفته می‌شود که درواقع به نمایندگی از مردم، وظیفه حفظ حقوق و منافع مردم و مصلحت جامعه را بر عهده دارد. دادستان رییس دادسراست بنابراین او بر همه امور دادسرا نظارت و کنترل دارد.
تفاوت دادستان و قاضی
در ابتدا اشاره کردیم که در دادسرا دربرابر جرمی حکم صادر نمی‌شود. بنابراین میان دادستان رییس دادسرا و قاضی که رییس دادگاه است، تفاوت‌های اساسی وجود دارد؛ وظیفه دادستان، تعقیب و تحقیقات مقدماتی است، اما وظیفه قاضی رسیدگی به پرونده و صدور حکم است.
سلسله مراتب دادستان‌ها
در دستگاه قضا دادستان‌ها هم مانند دیگر مقامات سلسله مراتب دارند که این مراتب به این شکل است: دادستان کل، دادستان مرکز استان، دادستان شهرستان.
بیشتر بخوانید: محجور کیست؟| اصطلاح حقوقی که مردم عادی باید بدانند
دادستان‌های شهرستان تحت نظارت دادستان‌های مرکز استان و دادستان‌های مرکز استان تحت نظارت دادستان کل کشور فعالیت می‌کنند. دادستان کل کشور، افزون‌بر نظارت بر فعالیت دادستان‌های مرکز استان، وظیفه نظارت بر عملکرد و فعالیت دادسرای عمومی، دادسرای انقلاب و دادسرای نظامی را نیز دارد.
وظایف و اختیارات دادستان
دادستان در مقام ریاست دادسرا هم برخی وظایف و اختیارات قضایی و هم برخی وظایف و اختیارات اداری را بر عهده دارد. به‌طورکلی وظایف و اختیارات دادستان به شرح زیر است:
وظایف قضایی دادستان
دادستان در بخش قضا کار می‌کند. بنابراین عجیب نیست که بخش زیادی از وظایفش در این بخش باشد. در قانون آیین دادرسی کیفری این وظایف و اختیارات را به تفصیل آمده است.
۱. رسیدگی به جرایم دارای جنبه عمومی
همان‌گونه‌که اشاره کردیم دادستان نماینده مردم و جامعه است و ازسوی آنها وظیفه تعقیب و پیگیری جرایم دارای جنبه عمومی را برعهده دارد، اما نکته مهم دانستن انواع جرم است.
بیشتر بخوانید: منصور بیجار کیست؟ | نخستین استاندار بلوچ و اهل سنت سیستان‌وبلوچستان
به‌طور کلی جرایم بر دو نوع جرایم عمومی (غیرقابل گذشت) و جرایم خصوصی (قابل گذشت) تقسیم می‌شوند. در جرایم غیرقابل گذشت مانند قتل، فساد فی‌الارض و ... به دلیل جنبه عمومی جرم، صرف نظر از شکایت شاکی خصوصی، دادستان وظیفه تعقیب و پیگیری جرم ارتکابی را دارد.
۲. رسیدگی به جرایم قابل گذشت
جرایم قابل گذشت یا خصوصی، چون توهین، ایراد ضرب و جرح و ... تنها با شکایت شاکی خصوصی، قابلیت تعقیب و پیگیری دارند. چنانچه شاکی خصوصی اقدام به طرح شکایت از این قبیل جرایم نماید دادستان موظف به تعقیب و پیگیری شکایت خواهد بود. در جرایم قابل گذشت، با صرف نظر کردن شاکی خصوصی از شکایت خود، تعقیب و پیگیری دادستان نیز متوقف خواهد شد.
۳. حضور در محاکم جزایی
در جلسات و محاکم کیفری که برای رسیدگی به جرم تشکیل می‌شود با حضور دادستان رسمیت پیدا می‌کند بنابراین یکی از وظایف دادستان حضور در این جلسات است، اما پرواضح است که دادستان همیشه نمی‌تواند در این‌گونه جلسات حضور داشته باشد. برای از بین بردن این مشکل معاون دادستان یا یکی از دادیاران می‌توانند به نمایندگی از او در محکمه حضور داشته باشند و نقش او را بازی کنند.
۴. اجرای احکام جزایی
یکی دیگر از کار‌هایی که در دادسرا افزون‌بر تعقیب و انجام تحقیقات مقدماتی درباره جرایم ارتکابی انجام می‌شود اجرای احکام کیفری صادره از سوی محاکم است درواقع اجرای احکام جزایی و نظارت بر اجرای آنها نیز از دیگر وظایف قضایی دادستان، به عنوان رییس دادسراست.
۵. صدور کیفرخواست
دادستان پس از انجام تحقیقات مقدماتی و تفهیم اتهام به متهم، موظف به صدور کیفرخواست برای متهم می‌باشد. در واقع با صدور کیفرخواست، متهم از دادسرا خارج شده و برای رسیدگی به جرم ارتکابی و صدور حکم به دادگاه فرستاده می‌شود. باتوجه به این توضیحات یکی دیگر از وظایف دادستان را می‌توان صدور کیفرخواست دانست.
۶. اظهار نظر درباره قرار‌های نهایی بازپرس
اگرچه بازپرس مقامی مستقل از دادستان است، اما در صدور قرار‌های نهایی، یعنی قرار منع تعقیب، قرار توقف تعقیب و قرار مجرمیت باید از دادستان تاییدیه بگیرد و خود به‌تن‌هایی و به صورت مستقل نمی‌تواند در این‌گونه موارد اقدامی کند.
وظایف اداری دادستان
باتوجه به توضیحات بالا شاید این موضوع به ذهن متبادر شود که دادستان تنها در امر قضا کار و مسئولیت دارد درصورتی‌که این‌گونه نیست و او افزون‌بر دارابودن شان قضایی شان اداری هم دارد. در ادامه به برخی وظایف اداری او هم خواهیم پرداخت.
۱. نظارت بر اعمال ظابطان قضایی
می‌دانیم که رییس دادسرا دادستان است بنابراین در رأس سلسله مراتب دادسرا قرار دارد و دیگر مقامات و کارکنان دادسرا یعنی معاون دادستان، دادیار و بازپرس، تحت نظارت دادستان کار می‌کنند. دادستان به عنوان رییس این مقامات وظیفه نظارت و کنترل بر اعمال آنان را به عهده دارد.
۲. رسیدگی به امور حسبی
دادستان در مقام نماینده جامعه، موظف به حفظ حقوق محجورین، یعنی اطفال، مجانین و سفهاست. واحد اداره امور سرپرستی محجوران در دادسرا‌ها برای انجام این وظیفه دادستان تشکیل شده است.
دادستان هم‌چنین وظیفه تعیین قیم برای محجوران، اداره ترکه متوفی بلاوارث، حفظ اموال محجورین تا زمان تعیین قیم و ... را بر عهده دارد.