اقتصاد ۲۴ - رسول سلیمی: صبح روز بکشنبه تلویزیون دولتی سوریه اولین بیانیه اپوزیسیون سوریه را پس از ورود به پایتخت سوریه و فرار بشار اسد، رئیس جمهور سوریه از دمشق پخش کرد. سپس جمعی از فاتحان دمشق بر صفحه تلویزیون سوریه ظاهر شدند و از «سقوط حکومت بشار اسد» خبر دادند. در همان ساعت محمد الجلالی، نخست وزیر سوریه، آمادگی خود را برای همکاری با هر رهبری که توسط مردم انتخاب شود، ابراز کرد. این رخداد بی سابقه تنها ۱۱ روز پس از شورش جناح‌های اپوزیسیون سوریه از ادلب تا حلب و سپس حمص تا دمشق آغاز شد. اما چگونه تحریرالشام نیرو‌های خود را سازماندهی کرد و توانست به سرعت از ادلب تا دمشق پیشروی کند؟
بحران سوریه که در سال ۲۰۱۱ آغاز شد، شرایط را برای ظهور گروه‌های جهادی محلی، از جمله ده‌ها گروه مسلح، ایجاد کرد که سپس با ادغام در جناح‌های دیگر به تدریج کاهش یافتند و تنها گروه‌هایی باقی ماندند که نیروی انسانی کافی و تجهیزات برای مبارزه در اختیار داشتند.
برخی از گروه‌ها توانستند خود را و به لطف توانایی خود در صحنه زنده بمانند، از جمله گروه‌هایی که توانست با واقعیت سیاسی در حال تغییر وفق دهد هیئت تحریر الشام بود که به سرعت تحت تأثیر شرایط قرار گرفت و امروز به قدرتمندترین جناح مسلح در شمال غربی سوریه تبدیل شده است.
هیئت تحریر الشام تاریخ تحول پیچیده‌ای در مناقشه سوریه دارد و از زمان تأسیس چهار مرحله را پشت سر گذاشته است:
مرحله اول (۲۰۱۲-۲۰۱۳) که در آن تحت عنوان جبهه النصره فعال بود، توسط داعش تشکیل و تأمین مالی شد.
مرحله دوم (۲۰۱۳-۲۰۱۶) که در آن جبهه النصره از داعش جدا شد و رهبر آن با القاعده بیعت کرد.
مرحله سوم (۲۰۱۶-۲۰۱۷) که در آن جبهه النصره روابط خود را با القاعده قطع کرد و سپس با سایر جناح‌های محلی ائتلاف نظامی تشکیل داد و نام جبهه فتح الشام را به خود گرفت.
مرحله چهارم (۲۰۱۷ تا کنون) که در آن جبهه فتح الشام از القاعده جدا شد و با سایر جناح‌های محلی تحت نام حیات تحریر الشام ادغام شد.
هیئت تحریر الشام با نام کنونی خود که در اوایل سال ۱۳۹۶ شناخته شد، در واقع دومین تلاش ابو محمد الجولانی، پس از اعلام جدایی از القاعده در سال ۱۳۹۵ بود که توانست جبهه‌ای متحد تشکیل دهد.
تأسیس تحریرالشام توسط شش روحانی برجسته در سوریه، از جمله واعظ متولد عربستان سعودی، عبدالله المحیسینی و روحانیون دیگری انجام شد که قصد خود را برای پیوستن به تحریرالشام اعلام کردند. اما در میان نخبگان این گروه نقش الجولانی بیش از سایرین برجسته است. چگونه او توانست گروه‌های محلی اپوزوسیون را متحد کند؟
عامل کلیدی موفقیت اپوزوسیون بشار اسد: رهبری متحدکننده جبهه تحریر الشام
تأسیس هیئت تحریر الشام حاصل ادغام پنج گروه مسلح بود: جبهه فتح الشام، جنبش نورالدین الزنکی، گروه لواء الحق، جبهه انصارالدین و جیش السنه، اما بعد از تشکیل هیئت تحریر الشام برخی افراد از او جدا شدند و شکل کنونی تحریر الشام به رهبری الجولانی تکامل یافته و شکل منسجم کل تحولات مخالفین بشار اسد از سال ۱۳۹۵ تاکنون است.
بیشتر بخوانید: فیلم/ نصب پرچم جدید سوریه بر فراز سفارت این کشور در مسکو
از زمان جدایی ایدئولوژیک و سازمانی هیئت تحریر الشام از القاعده در سال ۲۰۱۷، این گروه انجام عملیات نظامی را درون مرز‌های سوریه محدود کرده و به لحاظ ایدئولوژیک ایده «جهاد جهانی» را کنار گذاشته و فقط بر عرصه سوریه تمرکز کرد. از این رو با تقویت انگاره‌های ملی گرایانه، تغییر قابل توجهی در آن ایجاد شد.
از سوی دیگر تحریرالشام با پیگیری یک استراتژی نظامی قاطع برای وحدت اپوزوسیون، با شکست برخی از گروه‌های مسلح اسلام گرا در ادلب و شرق حلب و تحمیل کنترل خود بر جناح‌های دیگر از جمله احرار الشام، صقور الشام و لواء التوحید، حاکمیت خود بر جناح‌های محلی را نشان داد و همزمان آنها را در هدف خود برای براندازی بشار اسد متحد کرد.
در ادامه هیئت تحریر الشام موفق شد اکثر مناطق استان ادلب در شمال غربی سوریه را کنترل کند و آن را از طریق یک جبهه اداری به نام «دولت نجات سوریه» اداره کند که هدف کلی آن آزادسازی سوریه از نیرو‌های دولتی بود. حکمرانی که تا حد زیادی به افزایش مقبولیت این گروه نزد مردم به دلیل بهبود شرایط اقتصادی استان ادلب منجر شد و الجولانی توانست نمونه‌ای از مدیریت سیاسی بر بخش کوچکی از سوریه را تجربه کند.
چگونه مهمترین جبهه مخالف اسد تقویت شد؟
اگرچه هیئت تحریر الشام ایدئولوژی جهادی تاکنون حفظ کرده، اما در تلاش است خود را با ویژگی‌های کمتر افراطی نسبت به سایر سازمان‌ها مانند داعش، با تمرکز بر اعطای اختیارات به حکومت‌های محلی نشان دهد. تجربه‌ای که توانست در استان ادلب، مناطق ساحلی و مناطق شمالی هم مرز با ادلب و با مدیریت جمعیتی بالغ بر سه میلیون نفر در مجاورت ترکیه نشان دهد.
روابط بین ترکیه و هیئت تحریر الشام تاکنون روابطی راهبردی بوده، زیرا آنکارا سال‌ها از الجولانی و سازمان او برای کنترل جناح‌های اپوزیسیون سوری نزدیک به ترکیه استفاده کرده است. علاوه بر این ترکیه حامی اصلی هیئت تحریر الشام و رهبر آن جولانی است. این در شرایطی است که کارشناسان معتقدند که هیئت تحریر الشام بدون حمایت ترکیه نمی‌توانست مناطق وسیعی را در مناطق ادلب سوریه کنترل کند، به ویژه که کنترل مهمترین مسیر‌های ترانزیت کمک‌های بشردوستانه و تجارت بین ترکیه و بخش‌های تحت کنترل تحریرالشام در ادلب را در دست داشت.
پاشنه آشیل تحریرالشام
بر اساس گزارش سال ۱۴۰۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، برخی گزارش‌ها تعداد اعضای هیئت تحریر الشام را ۱۰ هزار نفر تخمین می‌زنند. اگرچه هیئت تحریر الشام اصرار دارد که مستقل است و هیچ ارتباطی با نهاد‌های خارجی ندارد و همچنین ادعا می‌کند که اهداف جهادی جهانی ندارد، اما سازمان ملل، امریکا و ترکیه آن را به عنوان یک گروه مرتبط با القاعده معرفی می‌کنند و آن را به عنوان یک سازمان تروریستی می‌شناسند؛ بنابراین بزرگترین چالش این گروه در شرایط فعلی، شناسایی از سوی نهاد‌های بین المللی است.
بیشتر بخوانید: بلاتکلیفی ۵۰۰ شهروند ایرانی در دمشق
چه آنکه با سقوط حکومت بشار اسد تلاش این گروه برای سازگاری با معیار‌های بین المللی افزایش یافته و در نحوه حمله به شهر‌ها و مواجهه با مدیران و فرماندهان بشار اسد تلاش کرد چهره‌ای غیرخشونت آمیز از خود نشان دهد. موضوعی که به نظر می‌رسد در روز‌های آینده تصویر بهتری از آنچه تحریرالشام در سر دارد خواهیم دید.