اقتصاد۲۴- سرای مشیر یا سرای گلشن تنها یک اثر تاریخی نیست این بازار قدیمی تصویری واضح از فرهنگ روزگاران گذشته ایران را به نمایش می‌گذارد. قدمت سرای مشیر به زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار و زمانی‌که ابوالحسن خان مشیرالملک، وزیر وقت فارس بود برمی‌گردد. این مجموعه منحصر‌به‌فرد براساس شواهد و کتیبه‌های نصب شده، توسط ابوالحسن خان مشیر الملک وقف امام پنجم شیعیان شده است.
این بنا امروز وضعیت ناپایداری در هشتی ورودی و همچنین بخش مرکزی ضلع شمالی دارد. بخش مرکزی ضلع شمالی، مهمترین قسمت سرای مشیر محسوب می‌شود که به‌دلیل ترک‌های ایجاد شده در سازه، بنا را در شرایط خطرپذیری قرار داده است.
«قاسم محبعلی» استاد پیشکسوت مرمت و معماری و از بنیانگذاران سازمان میراث فرهنگی (وزارت میراث‌فرهنگی کنونی) در رابطه با ترک‌های ایجاد شده در ورودی هشتی سرای مشیر و ضلع مرکزی این بنای تاریخی عنوان کرد: طا‌ق‌های تزئینی که بالای در‌های ارسی قرار گرفته‌اند، باربر نیستند و جنبه تزئینی دارند به نظر می‌رسد فشار زیادی بر این طاق‌ها وارد شده و طاق‌ها ترک برداشته و جابه‌جا شده‌اند.
او گفت: در ترک‌های ایجاد شده در هر دو قسمت سرای مشیر، لازم است پشت طاق بررسی شود و باری که بر سقف سنگینی می‌کند برداشته و دوباره دوخت و دوز شود. به نظر می‌رسد، طاق تزئینی در ضلع مرکزی نیز تاب برداشته است و طاق جابه جا شده است چراکه این طاق تزئینی است و بار سنگین را تاب نمی‌آورد.
محبعلی تاکید کرد: در وهله اول باید سبک‌سازی صورت بگیرد و پس از آن شمع‌بندی و گمانه‌زنی انجام بگیرد تا آسیب‌های پشت طاق مشخص شود.
او گفت: خوشبختانه در ضلع مرکزی سرای مشیر که مقرنس‌کاری‌های زیبایی هم دارد چهارچوب درب ارسی که همانند یک کلاف عمل می‌کند باعث نگهداری طاق شده و از ریزش طاق جلوگیری کرده است.
تَرک‌ها جوان و فعال هستند
یکی دیگر از متخصصان مرمت در وزارت میراث‌فرهنگی درخصوص ترک ایجاد شده در هشتی ورودی سرای مشیر گفت: ترک هشتی ورودی سرای مشیر بسیار جوان است و خیلی از عمر این ترک نمی‌گذرد. اگر ترک‌های موجود کهنه بودند، امکان غیرفعال بودن آنها زیاد بود، اما ترکی که در سقف سرای مشیر ایجاد شده کاملا سازه‌ای است ترک‌های سازه‌ای جزو آسیب‌های جدی و خطرپذیر در یک بنا محسوب می‌شوند.
بیشتر بخوانید:عکس/ وضعیت نامناسب گنبد زنگوله دامغان
او گفت: لازم است که برای بررسی این ترک‌ها (در هشتی ورودی و ضلع مرکزی سرای مشیر) شاهدی برای سنجش به‌کار گرفته شود تا تغییرات ترک‌ها بررسی شود چراکه ترک‌های ایجاد شده نیاز به مطالعات میدانی دارد تا علت اصلی ترک‌ها مشخص شود. اما با توجه به جهت و نقطه‌ای که ترک‌ها روی گنبد ایجاد شده، عامل این ترک‌ها نشست نبوده و احتمال می‌رود یا در اثر رانش این اتفاق افتاده یا اینکه بار بیش از اندازه روی آن وراد آمده است.
این مرمت‌گر وزارت میراث‌فرهنگی با تاکید بر اینکه لازم است هر چه سریعتر طاق مورد بررسی میدانی و مطالعاتی قرار گیرد، ادامه داد: ترک در بنا چیزی نیست که بتوان بدون مطالعه بررسی کرد، اما به‌طور قطع این ترک کاملا سازه‌ای است و اینکه دارای خطر است یا خیر به طور قطع می‌توانم بگویم خطر دارد و با توجه به جوان بودن ترک‌ها می‌توان تا ۸۰ درصد اعلام کرد که این ترک‌ها همچنان فعال است، اما باز هم به‌عنوان یک کارشناس معتقدم نیازمند بررسی‌های بیشتر است تا مشخص شود میزان فعالیت این ترک‌ها چقدر است.
او همچنین درخصوص راهکار مرمتی که در این بنا باید به‌کار گرفته شود، اعلام کرد: اینکه برای درمان این ترک‌ها چه کار باید انجام داد را نمی‌توان نظری اعلام کرد حتما باید بررسی‌های مطالعاتی انجام شود، علت این ترک‌ها پیدا شود و پس از آن در جهت رفع این آسیب اقدامی انجام داد.
او گفت: متاسفانه به‌تازگی بازار وکیل شیراز را دیده‌ام، اما گویی سالهاست که هیچ اقدام مناسبی برای آثار این استان صورت نگرفته است. ستون‌های مدرسه خان بسیار مقاوم هستند به‌طوری که اگر این ستون‌ها در شمال کشور بود دچار چنین رطوبت و فرسودگی نمی‌شد، اما بنا‌های تاریخی شیراز بدون مطالعه مرمت‌های سطحی می‌شوند و علت آسیب‌ها برطرف نمی‌شود و از آنجایی که فقط می‌خواهند با مرمت‌های سطحی پروژه را جمع کنند ما شاهد چنین فاجعه‌های مرمتی هستیم.
عمر تَرک‌های ضلع مرکزی سرای مشیر ۱۵ سال است
«سیامک بصیری» کارشناس میراث‌فرهنگی و عضوشورای فنی استان فارس در رابطه با ترک‌های ایجاد شده در بخش‌های مختلف سرای مشیر اینگونه می‌گوید: متاسفانه نه فقط در هشتی ورودی سرای مشیر که در بخش مرکزی ضلع شمالی آن که دارای کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ و مقرنس‌کاری‌های فوق‌العاده زیبایی است و نزدیک به ۹ متر ارتفاع از زمین دارد هم ترک ایجاد شده است.
بصیری با بیان اینکه این ترک در ۱۵ سال اخیر ایجاد شده‌اند، اعلام کرد: سرای مشیر در دوره تاریخی خود در بخش طبقات محل اسکان تجار و طبقه همکف و حیاط مرکزی برای ارائه بار و کالا بوده و کاربری آن با کاروانسرای احمدی و کاروانسرای گمرک کاملا متفاوت بوده است. متاسفانه طی دهه‌های گذشته بخش فوقانی و ورودی هشتی سرای مشیر تغییر کاربری پیدا کرده است در گذشته این نقطه محل اسکان موقت بوده، اما حالا به یک فروشگاه دائم تغییر کاربری پیدا کرده است. فروشگاه دائمی که علاوه بر بار مرده، بار زنده نیز در آن به‌طور دائم در حال جابه‌جا شدن است و همین امر سبب شده که سازه زیر متاسفانه ترک بردارد.
او، اما درخصوص اینکه چه اقدامی برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی و رفع خطر در سرای مشیر باید صورت گیرد، ادامه داد: در مرحله نخست سقف باید سبک‌سازی شود. اما پیش از آن لازم است که مطالعات صورت بگیرد و پس از آن سبک‌سازی از پشت بام و پشت این طاق توسط کارشناسان انجام بگیرد. درواقع بعد از مطالعات و سبک‌سازی است که می‌توان این ترک‌های فعال را به‌روش‌های سنتی دخت و دوز کرد و به رفع خطر پرداخت.
میراث‌فرهنگی، اوقاف و موقوفه‌های منتفع از این بنای تاریخی بیایند پای کار
با اینکه صورت مسئله بسیار ساده است و با تغییرکاربری و حذف اضافه‌بار در طول روز می‌توان از آسیب‌های هر چه بیشتر به این بنای تاریخی جلوگیری کرد، اما نزدیک به ۱۵ سال است این ترک‌ها سقف سرای مشیر خودنمایی می‌کند، اما نه میراث‌فرهنگی، نه اوقاف و نه موقوفه‌های سرای مشیر هنوز پای کار نیامده‌اند. از یک سو سرای مشیر اثر ملی و ارزشمند است که میراث‌فرهنگی نباید صرفا به‌این دلیل که مالکیت بنا متعلق به اوقاف است از رسیدگی و حفاظت چشم‌پوشی کند از سوی دیگر موقوفات سرای مشیر با توجه به انتفاع مالی که از این بنای تاریخ دارند می‌بایست نسبت به حفظ و نگهداری آن حساسیت به‌خرج دهند.
بیشتر بخوانید:عکس/ صف شیوخ امارات ۴۸ سال پیش برای دیدن برج آزادی تهران
کارشناس میراث‌فرهنگی و عضو شورای فنی استان فارس در این رابطه گفت: مالک و متولی سرای مشیر اوقاف و موقوفه مشیرالملک و سلطان الحاجیه هستند و لازم است که برای مرمت سقف سرای مشیر آنها تامین اعتبار کنند درست است که سرای مشیر بازار وکیل یک اثر تاریخی است و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و بخشی از هزینه‌ها می‌تواند توسط میراث‌فرهنگی انجام گیرد، اما این اوقاف است که مغازه‌ها را اجاره می‌دهد و از این سرای تاریخی انتفاع مالی می‌برد لازم است که در این شرایط وقت بگذارد و هزینه کند چراکه موقوفه مشیرالملک و موقوفه سلطان‌الحاجیه هر دو موقوفه‌های معتبری هستند.
او معتقد است، براساس قوانین میراث‌فرهنگی، اقدامات اضطراری در یک اثر تاریخی باید توسط میراث‌فرهنگی انجام گیرد. حتی اگر مالکین اجازه ندهند، دولت موظف است به صورت اضطراری بدون اخذ هزینه از مالکین اثر تاریخی را مورد مرمت اضطراری قرار دهد. در سرای مشیر میراث فرهنگی، یک طرف این موضوع است و از آنجایی که سرای مشیر دستگاه متولی دارد، نباید کوتاهی کنند.
بصیری تاکید کرد: طبق قانون، بنا‌های تجاری که در فهرست آثار ملی قرار دارند، میراث فرهنگی موظف به تامین اعتبار ۵۰ درصد از هزینه‌های بنا است. یعنی باز هم باید یک کار مشترک و مشارکتی صورت بگیرد.
مرمت‌گران کشور وضعیت مرمت‌های بنا‌های تاریخی استان فارس را مناسب ارزیابی نمی‌کنند. از آن جمله است مدرسه خان به‌عنوان مهمترین عنصر تاریخی بافت تاریخی شیراز، با این وجود مدیرکل میراث‌فرهنگی استان فارس مشکل مرمتی این بنا را چدی ندانسته است.
این درحالی است که تعدادی از مرمت‌گران استان فارس نسبت به مدیریت مرمت‌های استان‌فارس گلایه‌مند هستند. ۱۰۰ میلیارد اعتبار از مسئولیت اجتماعی وزارت نفت درحالی به بازار وکیل شیراز اختصاص پیدا کرد که در دور اول مناقصه در تاریخ ۹/۵/۱۴۰۳ به‌دلیل نامشخص بودن منابع اعتبار منتفی شد و دور دوم مناقصه نیز به‌دلیل تغییراتی که در آیتم‌های مناقصه ایجاد شد و به جای مرمت اضطراری پشت بام و ترک‌های سقف، مرمت و پاکسازی سقف بازار وکیل گنجانده شد، این مناقصه هم برگزار نشد و براساس گفته‌های مرمت‌گران استان فارس پای بازرسی به این مناقصه کشیده شد و درحال بررسی‌های بیشتر است.
درحال‌حاضر آنچه مشخص است احوال ناخوش مهمترین بنا‌های تاریخی شیراز است که نیازمند توجه و حفاظت بیشتر از سوی دستگاه‌های متولی است. میراث‌فرهنگی معتقد است مرمت بسیاری از این بنا‌ها توسط اوقاف و شهرداری انجام می‌گیرد، اما کارشناسان می‌گویند میراث‌فرهنگی نمی‌تواند نقش نظارتی خود را که بسیار مهم است نادیده بگیرد.