اقتصاد۲۴- Øالا دیگر یک ماهی از پایان جنگ Û±Û² روزه میان ایران Ùˆ اسرائیل Ùˆ اعلام آتش بس گذشته، اما به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ اینترنت در ایران هنوز به وضعیت پیش از جنگ بازنگشته است.
چنان Ú†Ù‡ اختلال‌های سراسری در طول درگیری‌ها، اگرچه توجیهی امنیتی داشت، اما یک‌بار دیگر زخم کهنه «اینترنت طبقاتی» را تازه کرد؛ طرØÛŒ Ú©Ù‡ به‌ظاهر از دهه Û¹Û° Ù…Ø·Ø±Ø Ø¨ÙˆØ¯Ù‡ØŒ ولی Øالا با عناوین تازه‌ای مانند «منطقه آزاد سایبری» یا «اینترنت اضطراری» به میدان برگشته است.
به گزارش اقتصاد Û²Û´ØŒ «اینترنت طبقاتی» اصطلاØÛŒ است Ú©Ù‡ به توزیع تبعیض‌آمیز اینترنت اشاره دارد؛ به این معنا Ú©Ù‡ گروهی از اÙراد، سازمان‌ها یا اصناÙØŒ دسترسی کامل، پرسرعت Ùˆ بدون Ùیلتر به اینترنت داشته باشند، در Øالی Ú©Ù‡ عموم مردم با اینترنت کند، Ù…Øدود Ùˆ سانسورشده مواجه‌اند. چنین مدلی، عملاً شهروندان را به دو دسته تقسیم می‌کند: دارندگان امتیاز Ùˆ Ù…Øرومان از ØÙ‚ دسترسی برابر.
در واقع اینترنت طبقاتی به وضعیتی اطلاق می‌شود Ú©Ù‡ در آن دسترسی به اینترنت، سرعت Ùˆ Ú©ÛŒÙیت خدمات بر اساس نوع شغل، موقعیت اقتصادی یا جایگاه اجتماعی اÙراد تقسیم‌بندی می‌شود.
در این مدل، گروه‌های خاصی (مانند کسب‌وکار‌های دیجیتال یا نهاد‌های دولتی Ùˆ خصوصی نزدیک به قدرت) از اینترنت پرسرعت Ùˆ بدون Ù…Øدودیت برخوردارند، در Øالی Ú©Ù‡ بخش عمده مردم با Ù…Øدودیت‌ها Ùˆ سرعت‌های کمتر مواجه می‌شوند.
گرچه بسیاری تصور می‌کنند که «اینترنت طبقاتی» دستاورد دولت رئیسی است، اما واقعیت پیچیده‌تر از اینهاست.
نخستین گام‌های این Ø·Ø±Ø Ø¯Ø± دولت‌های موسوم به «اعتدال‌گرا» برداشته شد؛ از جمله اعطای دسترسی‌های ویژه به برخی شرکت‌های دانش‌بنیان، صداوسیما Ùˆ نهاد‌های دولتی در دوران Ùیلترینگ تلگرام. در سال‌های اخیر، پروژه‌هایی مانند «شبکه ملی اطلاعات»، «میزبانی داخلی اپلیکیشن‌ها» Ùˆ Øالا «منطقه آزاد سایبری» نیز در همان مسیر تداوم یاÙته‌اند؛ گام‌به‌گام، بدون Ø´ÙاÙیت Ùˆ با واژگان Ùریبنده.
موضوع طبقاتی کردن اینترنت به سال ۱۳۹۸، بر می‌گردد. «مØمدجواد آذری جهرمی»، وزیر وقت ارتباطات در اظهارنظری Ú¯Ùته بود: Â«Ø³Ø·Ø Ø¯Ø³ØªØ±Ø³ÛŒ یک پزشک یا استاد دانشگاه نباید با یک کودک برابر باشد.»
بعدتر Ùˆ در سال ۱۴۰۱، طرØÛŒ به نام «گشایش» در دانشگاه صنعتی شری٠اجرا شد Ú©Ù‡ دانشجویان Ùˆ استادان را بر اساس جایگاه علمی به Û· گروه تقسیم Ùˆ دسترسی آنها را تÙکیک می‌کرد Ùˆ در خرداد ۱۴۰۲، Ø·Ø±Ø Ø§Ø±Ø§Ø¦Ù‡ اینترنت طبقاتی به استادان Ùˆ اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯.
اما تازه‌ترین تØرکات در این زمینه، به دو ماه قبل برمی‌گردد؛ زمانی Ú©Ù‡ «اØسان چیت‌ساز»، معاون برنامه‌ریزی Ùˆ سیاست‌گذاری وزارت ارتباطات، از برنامه‌های این وزارتخانه برای راه‌اندازی «منطقه آزاد سایبری» سخن Ú¯Ùت.
بیشتر بخوانید: اینترنت طبقاتی علیه اینترنت آزاد/ قدم‌های بلند دولت روØانی برای اجرای اینترنت طبقاتی در برابر صراØت دولت رئیسی
چیت‌ساز در برنامه تلویزیونی «ص٠اول» با تأیید برنامه‌های این وزارتخانه برای ایجاد «منطقه آزاد سایبری» اعلام کرد: «در این مناطق بسیاری از Ù…Øدودیت‌های اینترنتی Øذ٠می‌شود Ùˆ تمرکز جدی بر تولید Ù…Øتوا وجود دارد.» این اظهارات در تناقض آشکار با سخنان پیشین «ستار هاشمی»، وزیر ارتباطات بود Ú©Ù‡ بار‌ها ØªØµØ±ÛŒØ Ú©Ø±Ø¯Ù‡: «وزارت ارتباطات به‌هیچ‌عنوان به اینترنت طبقاتی اعتقاد ندارد.»
چیت‌ساز نیز خود در واکنش به انتقادات، با انتشار توئیتی تأکید کرد: «اینترنت طبقاتی به معنای تبعیض Ùˆ Ù…Øدودسازی عده‌ای به Ù†Ùع گروهی خاص است Ùˆ وزارت ارتباطات قائل به آن نیست.»
در واقع در شرایطی Ú©Ù‡ سخنگوی دولت از اینترنت بهتر برای خبرنگاران سخن می‌گوید Ùˆ یا معاون برنامه‌ریزی Ùˆ سیاست‌گذاری وزارت ارتباطات از منطقه آزاد سایبری خبر می‌دهد، عنوان «اینترنت طبقاتی» به شدت توسط دولت رد شده؛ انگار اگر نام عوض شود این طرØØŒ به طرØÛŒ تازه تبدیل می‌شود در Øالی Ú©Ù‡ همه موارد مربوط به این اینترنت طبقاتی خاص در Øال اجرا شدن است.
اما Ø·Ø±Ø ØªØ§Ø²Ù‡ اکنون Ùˆ پس از دوره Û±Û² روزه جنگ گویا وارد مرØله جدیدی شده است. چنان Ú©Ù‡ در جریان جنگ اخیر، اینترنت در ایران دچار قطعی‌ها Ùˆ کندی‌های سراسری شد؛ پلتÙرم‌های بین‌المللی از کار اÙتادند Ùˆ بسیاری از مشاغل آنلاین به خواب اجباری رÙتند.
در همین Ùضا، زمزمه‌هایی درباره «دسترسی‌های خاص» به میان آمد.
به این ترتیب زمانی Ú©Ù‡ خبر تصویب «آئین‌نامه اجرایی کمیته تسهیل Ùعالیت کسب‌وکار‌های اقتصاد دیجیتال» روز Û²Ûµ تیرماه سال جاری بر روی خروجی پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز ملی Ùضای مجازی منتشر شد، بسیاری آن را تعبیر به اجرای بخشی از Ø·Ø±Ø Ø§ÛŒÙ†ØªØ±Ù†Øª طبقاتی کردند.
در بخشی از گزارش این پایگاه از جلسه شورای عالی Ùضای مجازی آمده «پزشکیان همچنین در ابتدای جلسه پس از ارائه گزارش وزارت ارتباطات Ùˆ Ùناوری اطلاعات درباره وضعیت کسب Ùˆ کار‌های Øوزه اقتصاد دیجیتال Ùˆ مشکلات آنها، Ú¯Ùت: لازم است راهکار‌های جدی Ùˆ جدیدی جهت ØÙ„ مشکلات Øوزه اقتصاد دیجیتال تعیین شود تا این عزیزان با مشکلات کمتری رو‌به‌رو شوند.»
هم چنین آخرین بند خبر پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز ملی Ùضای مجازی به این Ø´Ø±Ø Ø¨ÙˆØ¯ «در پایان این جلسه، آئین‌نامه اجرایی کمیته "تسهیل Ùعالیت کسب Ùˆ کار‌های اقتصاد رقومی (دیجیتال) " با اتÙاق آرای اعضای شورای‌عالی Ùضای مجازی به تصویب رسید.»
بیشتر بخوانید: مناطق آزاد سایبری در معنای اینترنت طبقاتی / موضع دولت در قبال تبعیض اینترنتی چیست؟
ساعاتی بعد از انتشار این خبر بسیاری از رسانه‌ها Ú©Ù‡ Øتی بخشی از آنان نیز از Ù„Øاظ Ùکری نزدیک به دولت چهاردهم Ù…Øسوب می‌شوند، این Ø·Ø±Ø Ø±Ø§ همان اینترنت طبقاتی دانستند Ú©Ù‡ در نهایت Øقوق شهروندان را نقض می‌کند.
هر چند هنوز کامل این Ø·Ø±Ø Ù…Ù†ØªØ´Ø± نشده، اما بیشترین ارجاع برای این تعبیر نیز به اظهار نظر معاون مرکز ملی Ùضای مجازی باز می‌گشت Ú©Ù‡ Ú¯Ùته بود «برخی کسب‌وکار‌ها در بØران نیاز به اینترنت بین‌الملل دارند. با هماهنگی شرکت زیرساخت، این دسترسی Ùراهم شد.»
باز نیز باید تاکید کرد Ú©Ù‡ یا ارکان دولت معنای اینترنت طبقاتی را نمی‌دانند یا به این عنوان Øساسیت دارند وگرنه بدون تردید این Ú©Ù‡ با هماهنگی شرکت زیرساخت برخی کسب Ùˆ کار‌ها دسترسی بیش از بقیه شهروندان داشته‌اند به معنای طبقاتی Ùˆ قشری شدن اینترنت است.
از سوی دیگر به گزارش اقتصاد Û²Û´ØŒ در Øالی Ú©Ù‡ وزیر ارتباطات Ùˆ سخنگوی دولت پزشکیان اعلام کرده‌اند «اینترنت طبقاتی وجود ندارد»، ادعا‌های Ùعالانی مانند ÙˆØید Ùرید، کارشناس Ùناوری، روایت دیگری دارد. او مدعی است اسنادی در اختیار دارد Ú©Ù‡ نشان می‌دهد پروژه به‌طور سیستماتیک در Øال اجراست: «اگر امروز هر صنÙÛŒ پس از قطعی اینترنت، درخواست اینترنت ویژه کند، Ùردا شاهد قطع عمومی به‌نÙع "لیست سÙید" خواهیم بود.»
این نیز در Øالی است Ú©Ù‡ باید تاکید داشت طرØ‌هایی مانند «اینترنت اضطراری» Ùˆ «دسترسی سازمانی» از دل همین تÙکر طبقاتی بیرون آمده‌اند.
این مدل از توزیع اینترنت Ú©Ù‡ گویا دولت‌های اعتدال گرا در ایران همواره به آن بیشتر تمایل دارند، اما تجربه تازه‌ای در جهان نیست. در برخی کشورها، دسترسی به اینترنت نه‌Ùقط کنترل‌شده بلکه سطØ‌بندی‌شده است.
مهم‌ترین نمونه این مدل اینترنت نیز، جمهوری خلق چین است. به گزارش اقتصاد Û²Û´ØŒ دولت چین ساختار پیچیده‌ای از Ùیلترینگ Ùˆ نظارت دیجیتال ایجاد کرده Ú©Ù‡ به «دیوار آتش بزرگ» معرو٠است.
اما در لایه‌ای پنهان‌تر، دسترسی به اینترنت آزاد برای برخی اقشار خاص ممکن است؛ مثلاً Ù…Øققان دانشگاهی، نخبگان اقتصادی، دیپلمات‌ها یا اعضای Øزب کمونیست، از طریق شبکه‌های ثبت‌نامی یا VPN‌های رسمی به اینترنت جهانی دسترسی دارند، در Øالی Ú©Ù‡ مردم عادی از این امکان Ù…Øروم‌اند.
بیشتر بخوانید: عدم همخوانی ادعای ارزان بودن اینترنت در ایران با آمار جهانی/ شعار بازار آزاد اپراتور‌ها Ùˆ تلاش برای انØصار در بازار
هم چنین در روسیه نیز پس از Øمله به اوکراین، مدل «RuNet» یا اینترنت داخلی توسعه داده شد. کاربران روسی برای استÙاده از اینترنت جهانی ناچار به استÙاده از شبکه‌های مجاز یا دسترسی‌های خاص شدند. در ترکمنستان، Øتی کاربران عادی برای وصل شدن به اینترنت باید درخواست کتبی بدهند Ùˆ با سرعت بسیار پایین Ùˆ دسترسی Ù…Øدود مواجه‌اند.
در کوبا نیز مشابه این روند وجود دارد Ùˆ برای مثال اینترنت موبایل به‌شدت Ùیلتر شده، اما برای برخی نهاد‌ها اینترنت کامل در اختیار است. در کوبا، Øتی طبقات اجتماعی خاص، با مجوز‌های ویژه به شبکه‌های جهانی متصل می‌شوند.
مساله این جاست که، اما پیاده‌سازی اینترنت طبقاتی، در ایران با اقتصاد خرد٠دیجیتال‌مØور سازگاری ندارد.
به گزارش اقتصاد Û²Û´ØŒ اقتصاد ایران در سال‌های اخیر، با وجود تØریم‌ها، به سمت نوعی «اقتصاد موازی دیجیتال» پیش رÙته؛ کسب‌وکار‌های Ú©ÙˆÚ†Ú©ØŒ Ùروشگاه‌های مجازی، مربیان آنلاین، برنامه‌نویسان، مترجمان آزاد، Ùˆ هزاران کاربر شبکه‌های اجتماعی از راه اینترنت امرار معاش می‌کنند.
اما در طول قطعی‌های اخیر، هزاران Ùروشگاه اینستاگرامی Ùˆ سایت‌های Ùروش آنلاین تعطیل شدند.
در دو Ù‡Ùته جنگ، طبق گزارش انجمن تجارت الکترونیک، تراÙیک کاربران بیش از ÛµÛ° درصد کاهش یاÙت Ùˆ تراکنش‌های آنلاین Øدود Û´Û° درصد اÙت کرد.
از سوی دیگر، در مدل اینترنت طبقاتی، تنها نهاد‌های دولتی Ùˆ شرکت‌های خصولتی از «اینترنت سازمانی» یا پهنای باند بدون Ùیلتر برخوردار می‌شوند.
این یعنی بازار رقابت برای کسب‌وکار‌های Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ مستقل، نابرابر می‌شود. یک Ùروشگاه Ú©ÙˆÚ†Ú© خانگی Ú©Ù‡ از اینترنت کند Ùˆ Ùیلترشکن‌مØور استÙاده می‌کند، چگونه می‌تواند با پلتÙرم‌هایی رقابت کند Ú©Ù‡ به صورت ویژه Ùˆ بی‌دردسر به همه سرویس‌های جهانی دسترسی دارند؟
این مدل توزیع اینترنت در کشور، اما تبعات بلند مدت تری نیز دارد که تقریبا همه این تبعات بدون تردید بر روی بازار‌ها و اقتصاد ایران سرریز خواهد شد. از جمله این تبعات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اÙزایش شکا٠دیجیتال بین قشر Øاکم Ùˆ مردم عادی
- Ùرار سرمایه انسانی Ùˆ دیجیتال (مهاجرت برنامه‌نویسان، طراØان، استارتاپ‌ها)
- کاهش جذابیت ایران برای سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
- وابستگی بیشتر به پلتÙرم‌های بومی Ùˆ انØصاری Ú©Ù‡ تØت کنترل مستقیم دولت هستند
- اÙزایش Ùساد دیجیتال Ùˆ Ùروش دسترسی‌های ویژه در بازار سیاه اینترنت
چنان Ú†Ù‡ Ú©Ù‡ باید در نظر داشت ایجاد دسترسی‌های متÙاوت Ùˆ Ù…Øدود کردن سرعت Ùˆ Ú©ÛŒÙیت اینترنت برای بخش عمده مردم باعث اÙزایش Ùاصله دیجیتالی میان اقشار مختل٠جامعه می‌شود. این تبعیض، Ùرصت‌های آموزشی، شغلی Ùˆ Ùرهنگی را برای قشر‌های Ù…Øروم کاهش می‌دهد.
این اقدام عملاً شکا٠دیجیتال را عمیق‌تر می‌کند Ùˆ موجب اÙزایش تبعیض بین گروه‌ها می‌شود. اینترنت، Ú©Ù‡ در جهان امروز به عنوان یک ØÙ‚ اولیه Ùˆ ابزار برابری اجتماعی شناخته می‌شود، به بستری برای تÙکیک طبقاتی تبدیل خواهد شد.
این روند یا Øتی تلاش برای آن بدون نام بردن از اینترنت طبقاتی در Øالی رخ می‌دهد Ú©Ù‡ در جهانی Ú©Ù‡ زیرساخت اقتصاد دیجیتال بر بستر اینترنت آزاد Ùˆ برابر بنا شده، شکل‌گیری «اینترنت طبقاتی» چیزی جز بازتولید نابرابری Ùˆ تشدید شکا٠دیجیتال نیست.
ایران با میلیون‌ها کسب‌وکار Ú©ÙˆÚ†Ú© آنلاین Ùˆ ده‌ها هزار Ùارغ‌التØصیل در رشته‌های Ùناوری، نیازمند Ø´ÙاÙیت، زیرساخت باز Ùˆ Øذ٠تبعیض در دسترسی است.
سیاستی Ú©Ù‡ در آن تنها «خودی‌ها» به اینترنت کامل دسترسی دارند، چیزی جز شتاب در Ùرار سرمایه انسانی Ùˆ دیجیتال نخواهد بود.
چنان Ú†Ù‡ Ú©Ù‡ اعمال Ù…Øدودیت‌ها Ùˆ Ùیلترینگ‌های گسترده در اینترنت عادی، برخلا٠Øقوق بنیادین شهروندان است Ùˆ می‌تواند Ùضای انتقاد، پژوهش Ùˆ بیان آزاد را تنگ‌تر کند.
بیشتر بخوانید: برای گرÙتن زهر Ø·Ø±Ø ØµÛŒØ§Ù†ØªØŒ واتس آپ را رÙع Ùیلتر کردند/ مصوبه شورای Ùضای مجازی، پیروزی مخالÙان دولت پزشکیان بود
اینترنت آزاد Ùˆ بدون Ù…Øدودیت از اصول مهم Ùضای مجازی Ùˆ توسعه Ùناوری است. ایجاد Ù…Øدودیت Ùˆ طبقه‌بندی، می‌تواند ØÙ‚ دسترسی آزاد به اطلاعات را زیر سوال ببرد Ùˆ آزادی بیان Ùˆ ارتباطات را کاهش دهد.
از سوی دیگر اÙزایش اØساس نابرابری، در میان اÙراد جامعه می‌تواند منجر به سرخوردگی اجتماعی Ùˆ اÙزایش خشم جامعه Ùˆ شهروندان نسبت به Øاکمیت Ùˆ Øتی یکدیگر شود.
Ø·Ø±Ø Ø§ÛŒÙ†ØªØ±Ù†Øª طبقاتی، Ø·Ø±Ø ØªØ¨Ø¹ÛŒØ¶ در ارائه خدمات اینترنت Ùˆ یا هر Ú†Ù‡ Ú©Ù‡ نامش باشد، نه تنها می‌تواند موجب نابرابری در Øوزه Ùناوری شود، بلکه ممکن است به انÙجاری اجتماعی ناشی از اØساس سرخوردگی Ùˆ تبعیض منجر شود. مهم نیست مسعود پزشکیان در شبکه اجتماعی خود بنویسد: «دسترسی آزاد به اطلاعات ØÙ‚ همه مردم است، نه Ùقط یک طبقه خاص. دولت موظ٠و مصمم است اینترنتی آزاد، باکیÙیت Ùˆ Ùراگیر Ùراهم کند» اما جامعه آنچه را Ú©Ù‡ می‌بیند ملاک قرار می‌دهد Ùˆ ادامه این روند می‌تواند واکنش یا خشم اجتماعی جدی به دنبال داشته باشد؛ به‌خصوص اگر دولت یا تصمیم‌گیرندگان بالاتر از آن، بر آتش این تبعیض بیش از پیش دامن بزنند.