اقتصاد ۲۴، سید علیرضا حسینی- در شمال غربیترین نقطه ایران، جایی که دیوارهای سنگی کوهها مرزهای طبیعی را رقم زدهاند و رود ارس، چون خطی زنده میان جغرافیا و تاریخ جاری است، منطقهای به وسعتی شگفتانگیز قرار دارد: منطقه آزاد ماکو. این پهنه وسیع که بزرگترین منطقه آزاد ایران لقب گرفته، در سالهای اخیر به یکی از مهمترین موضوعات بحثهای اقتصادی، زیرساختی و ژئوپلیتیکی کشور بدل شده است. ماکو در عین حال که بر تاریخ و افسانهها تکیه دارد، در حال آزمودن خود در میدان توسعه و مدرنیته است.
اما پرسش اساسی این است که آیا ماکو توانسته ظرفیتهای استراتژیک و ژئوپلیتیکی خود را به بالفعل بدل کند یا همچنان میان وعدهها و پروژههای نیمهتمام در رفت و برگشت است؟
این گزارش که بر پایه بازدید میدانی جمعی از سردبیران رسانههای کشور از منطقه آزاد ماکو تنظیم شده، میکوشد با بررسی پروژههای عمرانی، زیرساختی و اقتصادی و نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی و اجتماعی ماکو، تصویری جامع از فرصتها و چالشهای این منطقه آزاد ارائه دهد.
موقعیت استراتژیک ماکو در چهارراه جهان
مهمترین سرمایه ماکو، موقعیت جغرافیایی کمنظیر آن است. منطقهای که در میان چهار کشور ترکیه، آذربایجان، ارمنستان و عراق قرار گرفته و تنها با یک نگاه از ارتفاعات میتوان مرزهای چند کشور را مشاهده کرد. این موقعیت نهتنها از منظر گردشگری جذاب است، بلکه به معنای واقعی کلمه یک «چهارراه تجاری» است.
ایران برای حضور در کریدورهای بینالمللی حملونقل به چنین نقاطی نیاز دارد؛ نقاطی که حلقه اتصال شرق و غرب باشند و بتوانند کالاهای داخلی را به سرعت و سهولت به بازارهای جهانی برسانند. مرز بازرگان، که مهمترین مرز زمینی ایران با اروپا به شمار میرود، در دل همین منطقه جای گرفته است. این موقعیت اگر با زیرساختهای کارآمد، لجستیک پیشرفته و سیاستهای هوشمند همراه شود، میتواند ماکو را از یک منطقه مرزی به یک مرکز صادرات غیرنفتی بدل کند.
شریانهای تازه در دل کوهها
یکی از گامهای اصلی ماکو در مسیر توسعه، ایجاد و تکمیل شریانهای حملونقلی است. پروژههایی همچون کمربندی ماکو، جاده قلیشلانمش – دانالو و بزرگراه اکو از جمله تلاشهایی بودهاند که بار ترافیک سنگین و ترانزیتی را از قلب شهر خارج و ارتباط میان شهرکهای صنعتی، روستاها و مرز را تسهیل کرده است.
کمربندی ماکو امروز بهعنوان یک حلقه ایمن، نقش مهمی در عبور کامیونهای ترانزیتی ایفا میکند و بزرگراه اکو نیز بهمثابه ستون فقرات حملونقل تجاری منطقه طراحی شده است. این بزرگراه قرار است مراکز لجستیک و انبارهای منطقه را به مرز بازرگان پیوند دهد و به محور اصلی صادرات غیرنفتی کشور بدل شود.
با این حال، هنوز فاصله زیادی میان ظرفیتهای بالقوه و واقعیت روزمره وجود دارد. وسعت بسیار زیاد منطقه آزاد ماکو که از ابتدا کل محدوده شهر و پیرامون آن را دربر گرفت، به یکی از معضلات اساسی بدل شده است؛ چرا که این گستردگی عملاً بسیاری از اقدامات عمرانی را بیاثر و کمرنگ کرده و امکان تمرکز و بهرهبرداری مطلوب را کاهش داده است. چهبسا اگر تنها بخشی از این مساحت عظیم بهعنوان منطقه آزاد تعریف میشد، امروز نتایج ملموستری حاصل میشد.
در کنار این مسئله، جادههای باریک و فرسوده، روستاهای محروم از خدمات و نبود شبکه ریلی گسترده نشان میدهد که راه درازی تا تبدیل ماکو به یک هاب تمامعیار لجستیکی باقی است. اجرای راهآهن تبریز – چشمه ثریا، که بهعنوان یک مطالبه ملی مطرح شده، میتواند نقطه عطفی در تکمیل زنجیره حملونقل منطقه باشد.
اقتصاد مرزی ماکو
ماکو به دلیل موقعیت مرزیاش، از دیرباز محل دادوستد بوده است. بازارچههای مرزی این منطقه امروز نیز نقش مهمی در معیشت مرزنشینان ایفا میکنند. با این حال، پراکندگی و ضعف زیرساختها باعث شده ظرفیتهای واقعی این بازارچهها بالفعل نشود. ساماندهی آنها میتواند هم به بهبود معیشت مردم محلی کمک و هم صادرات خرد را تقویت کند.
در کنار بازارچهها، پروژههایی همچون مرکز مبادلات ساریسو طراحی شده تا تجارت دوجانبه ایران و ترکیه را تسهیل کند. این مرکز میتواند به یکی از کانونهای تبادل کالا در شمالغرب کشور بدل شود و مسیر صادرات را هموارتر سازد. اما لازمه موفقیت چنین طرحهایی، ثبات مقررات گمرکی، شفافیت در فرآیندهای تجاری و حمایتهای واقعی از صادرکنندگان است.
زونهای لجستیکی، قلب آینده ماکو
یکی از بلندپروازانهترین طرحهای ماکو، توسعه زونهای لجستیکی A و B است. این زونها با مساحت صدها هکتار و میلیاردها ریال سرمایهگذاری، قرار است مراکز انبارداری، حملونقل و خدمات تجاری را در خود جای دهند. به بیان دیگر، قرار است ماکو به شهری لجستیکی تبدیل شود؛ جایی که کالاها نهفقط وارد یا صادر، بلکه مدیریت، پردازش و بازصادرات شوند.
چنین رویکردی میتواند ارزش افزوده بالایی برای اقتصاد ملی ایجاد کند. اما باید توجه داشت که لجستیک تنها با ساخت انبار و جاده محقق نمیشود. آنچه ماکو نیاز دارد، اتصال دیجیتال، سامانههای هوشمند مدیریت کالا و مهمتر از همه اعتماد سرمایهگذاران داخلی و خارجی است. بدون شفافیت اقتصادی و تضمین امنیت سرمایه، زونهای لجستیکی تنها به سازههایی خالی بدل خواهند شد.
از شهرک صنایع سبک تا کشاورزی مدرن در منطقه آزاد ماکو
منطقه آزاد ماکو تلاش کرده است تا با ایجاد شهرک صنایع سبک، زمینه را برای توسعه صنایع کوچک و متوسط فراهم کند. این شهرک با دهها هکتار وسعت، محلی برای فعالیت تولیدکنندگانی است که با دغدغههای تأمین مواد اولیه، مشکلات گمرکی و نیاز به حمایتهای صادراتی دستوپنجه نرم میکنند. اگر این چالشها برطرف شود، ماکو میتواند به یکی از قطبهای تولید صنایع کوچک در شمالغرب کشور بدل شود.
اما ظرفیت صنعتی ماکو تنها به شهرک صنایع سبک محدود نیست. کشاورزی نوین نیز در این منطقه جایگاهی ویژه دارد. احداث باغهای بزرگ گردو و پسته در دشت زیدون پلدشت با بهرهگیری از فناوریهای نوین آبیاری نمونهای از تلاشها برای تبدیل ماکو به یک قطب کشاورزی صادراتمحور است. این پروژهها نشان میدهد که کشاورزی و صنعت در ماکو میتوانند در کنار یکدیگر و با رویکرد صادراتی توسعه یابند.
ماکو سبز میشود
یکی از نقاط قوت استراتژیک ماکو، توجه به انرژیهای تجدیدپذیر است. احداث نیروگاه خورشیدی ۹ مگاواتی در محوطه فرودگاه ماکو بخشی از طرح کلان ۱۰۰۰ مگاواتی انرژی خورشیدی در این منطقه است. با سرمایهگذاری صدها میلیون دلاری و تخصیص زمینهای وسیع، ماکو میتواند به یکی از قطبهای انرژی پاک ایران بدل شود.
این پروژه نهتنها اهمیت زیستمحیطی دارد، بلکه از منظر اقتصادی نیز ارزشمند است. در شرایطی که جهان به سمت کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی حرکت میکند، ماکو میتواند با عرضه انرژی سبز، سرمایهگذاران خارجی را جذب کرده و بخشی از نیاز صنایع داخلی را تأمین کند.
گردشگری در دل طبیعت و تاریخ با چاشنی کمبود زیرساخت
ماکو بهلحاظ جاذبههای طبیعی و تاریخی، ظرفیتی کمنظیر دارد. از کوههای آرارات گرفته تا رود ارس، از قلعه قابان تاریخی تا سد ارس و تفرجگاه پیرامونی آن، همه و همه پتانسیل تبدیل ماکو به مقصدی گردشگری را دارند. باغهای گردو و پسته، مناظر طبیعی و مسیرهای کوهستانی نیز میتوانند گردشگران داخلی و خارجی را جذب کنند.
اما واقعیت این است که زیرساختهای گردشگری در ماکو هنوز ابتداییاند. هتلهای اندک و فاقد استانداردهای لازم و نبود خدمات پایهای باعث شدهاند ماکو نتواند از ظرفیتهای گردشگری خود بهره کافی ببرد. هرچند قرار است هتل چهارستارهای در ماکو طی دو ماه آینده آماده بهرهبرداری شود، اما همچنان سرنوشت هتل پنجستاره که درگیر چالشهای پیچیده بروکراسی است، در هالهای از ابهام قرار دارد. برابر شنیدهها ساخت هتل پنج ستاره در ماکو با مخالفت شرکت آب منطقهای مواجه شده که معتقد است هتل در بستر حریم رودخانه واقع شده است، در حالی که مجوز این هتل از هشت سال گذشته اخذ شده و از آن زمان تا این اواخر مدعی در بستر رودخانه بودن این هتل نشده بود. مجموع این سنگاندازیها و بروکراسیهای عجیب لطمات فراوانی را به حوزه گردشگری ماکو وارد ساخته است.
چالشهای منطقه آزاد ماکو، از وعده تا واقعیت
با وجود همه ظرفیتها و پروژهها، ماکو همچنان با چالشهایی جدی روبهرو است. مهمترین آنها فاصله میان وعدههای توسعه و واقعیت زندگی روزمره مردم است. در خیابانهای ماکو هنوز نشانههای محرومیت دیده میشود و روستاهای بسیاری با کمبود مدارس و خدمات پایهای دستوپنجه نرم میکنند. البته در دوره مدیریت دکتر گروسی، مدیرعامل منطقه آزاد ماکو گامهای مثبتی در این مسیر برداشته شد و بخشی از مدارس کانکسی جای خود را به مدارس دارای ساختمان دادند؛ اقدامی که هرچند کافی نیست، اما میتواند سرآغاز کاهش تدریجی محرومیتهای آموزشی در منطقه باشد.
توسعه اگر تنها در آمارهای صادرات و پروژههای عمرانی خلاصه شود، هرگز به پایداری نمیرسد. آنچه ماکو نیاز دارد، نگاهی انسانیتر به توسعه است؛ نگاهی که همزمان با جذب سرمایهگذار خارجی، کیفیت زندگی مردم محلی را نیز بهبود بخشد.
ماکو در آستانه انتخاب
منطقه آزاد ماکو امروز در نقطهای حساس ایستاده است. از یک سو، موقعیت جغرافیایی ممتاز، زیرساختهای در حال تکمیل و طرحهای بلندپروازانه آن را به دروازهای بالقوه برای تجارت، صنعت، انرژی و گردشگری بدل کرده است. از سوی دیگر، ضعف در زیرساختهای پایهای، چالشهای اجتماعی و فاصله میان برنامهها و زندگی روزمره، تهدیدی جدی برای تحقق این ظرفیتها به شمار میآید.
ماکو میتواند به قلب تپنده صادرات غیرنفتی ایران و هاب لجستیک منطقه بدل شود، اما تنها در صورتی که توسعه آن همزمان با عدالت اجتماعی، شفافیت اقتصادی و توجه به زیست مردم پیش برود. این منطقه آزاد اگر بخواهد از مرز شعار عبور کند، باید روایت تازهای از توسعه بنویسد؛ روایتی که در آن مردم محلی نه تماشاگر بلکه بازیگر باشند و آیندهای که نه در کاغذ و آمار، بلکه در جادههای ایمن، مدارس نو و فرصتهای شغلی واقعی معنا پیدا کند.
در نهایت، مرور فاصله زمانی سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۴ که سردبیران رسانهها برای بار دوم به منطقه آزاد ماکو بازگشتند، نشان میدهد اگرچه در این مدت پروژههای بزرگ و اقدامات اساسی و زیربنایی به ثمر نشسته است، اما توسعه این منطقه با توجه به وسعت بسیار زیاد آن همچنان کند و دشوار پیش میرود؛ گویی ماکو هنوز در آغاز راهی طولانی برای رسیدن به جایگاه واقعی خود در اقتصاد ملی و منطقهای است.