اقتصاد۲۴- در روز جهانی پرندگان مهاجر، خبری منتشر شد که علاقهمندان به حیاتوحش را شگفتزده کرد: پرندهای نادر و مرموز به نام شبگرد مصری، پس از حدود شش دهه غیبت، دوباره در استان گیلان مشاهده شده است. این پرنده با توانایی استتار خیرهکنندهاش در دل طبیعت، آنچنان در محیط اطراف گم میشود که دیدنش حتی برای پرندهنگران حرفهای هم کار سادهای نیست. اما شبگرد مصری دقیقاً چه پرندهای است و چرا حضور دوبارهاش در ایران تا این اندازه اهمیت دارد؟
طبقهبندی و نامشناسی شبگرد مصری
شبگرد مصری با نام علمی Caprimulgus aegyptius از خانواده شبگردها (Caprimulgidae) و راسته مرغسانان است. نام «مصری» از زیستگاه اصلی آن در شمال آفریقا گرفته شده، هرچند این گونه در جنوبغرب آسیا نیز حضور دارد. در فارسی، گاهی از آن با نام «شبگرد دشتی» نیز یاد میشود که اشاره به زندگیاش در دشتهای باز و خشک دارد. این پرنده نخستینبار در سال ۱۷۵۸ توسط زیستشناس سوئدی، کارل لینه، معرفی شد و از جمله پرندگان کوچکجثه شبزی به شمار میآید.
ویژگیهای ظاهری و شیوه استتار پرنده شبگرد مصری
شبگرد مصری پرندهای کوچک تا متوسط است، با طولی حدود ۲۵ سانتیمتر و وزنی میان ۶۰ تا ۸۰ گرم. رنگ پرهایش ترکیبی از بژ، خاکی و قهوهای روشن با الگوهای موجدار است که به شکلی شگفتانگیز با شن و خاک اطراف هماهنگ میشود و باعث میشود در محیطهای بیابانی تقریباً نامرئی به نظر برسد. چشمان درشت و سیاه آن برای شکار در تاریکی شب سازگار شده و منقار کوتاه و پهنش، که ریشکهای حسی دارد، به او در شکار حشرات پرنده کمک میکند. بالهای بلند و پرواز نرمش صدایی کمنوسان و «پریدهوار» ایجاد میکند که در سکوت شب شنیده میشود.
زیستگاه و پراکندگی جغرافیایی شبگرد مصری
این گونه در مناطق بیابانی و نیمهخشک شمال آفریقا (مصر، لیبی، الجزایر) و بخشهایی از جنوبغرب آسیا تا ایران و پاکستان زندگی میکند. شبگرد مصری معمولاً در دشتهای باز با پوشش گیاهی کم و نزدیک منابع آب محدود دیده میشود. این پرنده مهاجر تابستانها را در نواحی شمالیتر، از جمله ایران، سپری میکند و در زمستان به مناطق گرمتر آفریقا مانند سودان و اتیوپی مهاجرت میکند. در ایران، مشاهده آن بسیار نادر است و آخرین ثبت رسمی در گیلان به دهه ۱۳۴۰ بازمیگردد. مشاهده اخیر در دشتهای نزدیک خزر، نشاندهنده تداوم مسیر مهاجرتی تاریخی این گونه از خاورمیانه به شمال ایران است.
بیشتر بخوانید: زخم کاریِ پسماند بر بدنه گیلان مانده است
رفتار، تغذیه و تولیدمثل شبگرد مصری
شبگرد مصری عمدتاً شبزی است و روزها را در حالت استتار روی زمین میگذراند. در شب با پروازهای نرم و موجدار خود، حشراتی مانند پروانه، سوسک و ملخ را در هوا شکار میکند. لانهسازی آن بسیار ساده است؛ تخمها—معمولاً دو عدد—مستقیماً روی خاک یا شن گذاشته میشوند. هر دو والد در جوجهکشی و تغذیه جوجهها مشارکت دارند و جوجهها پس از حدود سه هفته قادر به پرواز میشوند.
وضعیت حفاظتی و تهدیدها
از نظر اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، شبگرد مصری در دسته «کمترین نگرانی» قرار دارد، اما تخریب زیستگاههای بیابانی بر اثر توسعه شهری و گردشگری، و همچنین شکار غیرقانونی، جمعیت آن را در مناطق خاصی کاهش داده است. در ایران، به دلیل نادر بودن، تحت حمایت قوانین محیطزیست قرار دارد.
اهمیت بازگشت به گیلان
بازگشت شبگرد مصری به گیلان پس از شصت سال، نشانهای امیدبخش از بهبود نسبی زیستگاههای طبیعی شمال کشور است. کارشناسان میگویند حضور این گونه در مناطق مرطوب و باز گیلان، نشان میدهد اکوسیستم این منطقه هنوز ظرفیت میزبانی از گونههای حساس و بیابانی را دارد. این مشاهده، علاوه بر ارزش علمی، هشداری نیز برای توجه بیشتر به حفاظت از تنوع زیستی ایران است—زیرا هر پرنده مهاجر، پیامآور توازن شکنندهای در طبیعت است که باید آن را پاس داشت.