اقتصاد۲۴- محمد آیتی: در سالهای اخیر گفتمان عمومی درباره محیط زیست دو مسیر موازی را طی کرده؛ از یک سو بحث آلودگی هوا بهعنوان یک بحران سلامت عمومی و از سوی دیگر تغییرات اقلیمی بهمثابه چالشی جهانی و بلندمدت. این دو پدیده با وجود ریشههای مشترک، اغلب در گزارشها و سیاستهای رسانهای جدا از هم مطرح میشوند. با این وجود پیوند عمیق و دوسویه میان آلایندههای جوی و تغییرات اقلیمی چنان قوی است که نادیده گرفتن آن، هم تحلیل را ناقص میکند و هم راهکارها را غیرکارآمد.
این پیوند صرفاً در سطح فنی و علمی مطرح نیست، بلکه در زمینههای سیاستگذاری، برنامهریزی شهری و حتی عدالت اجتماعی ابعادی پیچیده دارد. درک این ارتباط نیازمند بازخوانی نظاممند منابع انتشار، مسیرهای انتقال و پیامدهای ترکیبی است که در قالب کلیشههای رسانهای گم میشود.
رابطه میان آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی، همبستگیای دوسویه و پویا است که ریشه در منابع مشترک انتشار دارد و در اثر تعاملات فیزیکی و شیمیایی در جو، پیچیدهتر میشود. بسیاری از فعالیتهای انسانی از جمله سوختسوزی در خودروها، نیروگاهها و صنایع نه تنها ذرات معلق، اکسیدهای نیتروژن و دیاکسید گوگرد را وارد هوا میکنند، بلکه گازهای گلخانهای مانند دیاکسید کربن، متان و اکسید نیتروس را نیز آزاد میسازند.
ذرات سیاه بهعنوان یکی از مؤثرترین اجزای آلودگی هوا، ضمن تشدید بیماریهای تنفسی، با جذب تابش خورشیدی و کاهش بازتابندگی سطحهای یخی، گرمایش جو را شتاب میدهد. در مقابل، گرمایش اقلیمی خود میتواند از طریق افزایش دما، تشدید امواج گرمایی و تغییر الگوهای باد، سبب تقویت تشکیل ازن سطحی و گسترش طوفانهای گردوغبار شود و در نتیجه بار آلایندههای جوی را افزایش دهد. این حلقه بازخوردی نشان میدهد که مداخلههای مؤثر تنها زمانی حاصل میشوند که هر دو پدیده در یک چارچوب تحلیلی و عملیاتی یکپارچه مورد توجه قرار گیرند.
در تحلیل پیوند میان آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی، شناسایی دقیق منابع انتشار، کلید درک این دو بحران بهصورت همزمان است. برخی منابع نه تنها باعث کاهش کیفیت هوای محلی میشوند، بلکه نقشی فعال در بیثباتی اقلیمی جهانی ایفا میکنند.
• ترافیک شهری و خودروهای فرسوده
این بخش یکی از پررنگترین منابع آلایندههای دوگانه است. انتشار ذرات معلق (PM₂۵ و PM₁)، اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربنهای فرار از اگزوز خودروها مستقیماً بر سلامت تنفسی تأثیر میگذارد. همزمان، دیاکسید کربن و ذرات سیاه منتشرشده از این منبع، بهویژه در خودروهای دیزلی قدیمی، سهم قابل توجهی در گرمایش کوتاهمدت جو دارند. ذرات سیاه با جذب تابش خورشیدی و کاهش آلبدو، فرآیندهای گرمایش را شتاب میبخشند.
• نیروگاههای حرارتی
سوزاندن زغالسنگ، نفت و گاز در نیروگاههای فاقد سامانههای کنترل آلاینده، علاوه بر تولید دیاکسید گوگرد و جیوه که سبب اسیدی شدن باران و بیماریهای عصبی میشوند، مقادیر عظیمی دیاکسید کربن را به جو میافزاید. این گاز پایدارترین گاز گلخانهای شناخته شده و تأثیر آن بر گرمایش جهانی چندین دهه طول میکشد.
• فعالیتهای کشاورزی و دامداری
این بخش بهظاهر دور از شهرها، یکی از مهمترین منابع متان و اکسید نیتروس است. متان که عمدتاً از ورود غذا به دستگاه گوارش نشخوارکنندگان و تأسیسات مدیریت فاضلاب دامی تولید میشود، قدرت گرمایشی ۸۰ برابر دیاکسید کربن را در دهه اول پس از انتشار دارد. اکسید نیتروس نیز که از کودهای شیمیایی ناشی میشود، نه تنها باعث تخریب لایه ازن میشود بلکه گرمایش جو را در بلندمدت تشدید میکند.
• سوزاندن باقیماندههای زراعی و زیستتوده
سوزاندن باقیماندههای زراعی روشی رایج در برخی مناطق کشاورزی که بدون رعایت اصول فنی، ذرات ریز، دوده، منوکسید کربن و فرمالدئید را به هوا میافزاید. این ذرات در کوتاهمدت سبب کاهش دید و تشدید بیماریهای ریوی میشوند و در بلندمدت با افزایش دمای سطحی و تغییر الگوهای بارش، به بیثباتی اقلیمی دامن میزنند.
• صنایع فاقد فناوری کنترل انتشار
واحدهای صنعتی که از سیستمهای فیلتراسیون یا بازیافت گازهای فرآیندی بهره نمیبرند، گازهایی، چون فلوئوریدهای گلخانهای (HFC ها)، ذرات فلزی و ترکیبات آلی هالوژندار را منتشر میکنند. بسیاری از این ترکیبات، هزاران برابر دیاکسید کربن در گرمایش جو مؤثرند و در عین حال سلامت کارگران و جوامع اطراف را به خطر میاندازند.
گازهای گلخانهای در پیوند میان آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی جایگاهی محوری دارند. این گازها نه تنها تعادل گرمایی کره زمین را برهم میزنند بلکه در بسیاری از موارد همزمان بهعنوان پیشساز یا همراه آلایندههای جوی عمل میکنند. دیاکسید کربن پایدارترین و پرجمعیتترین این گازهاست که عمدتاً از سوختن سوختهای فسیلی منشأ میگیرد و چرخه زندگی آن در جو چندین دهه طول میکشد.
متان با وجود عمر کوتاهتر در جو، قدرت جذب گرمایی بسیار بالاتری دارد و در همان زمان کوتاه، نقش مؤثری در تشکیل ازن سطحی ایفا میکند که یکی از خطرناکترین آلایندههای تنفسی در فصول گرم است. اکسید نیتروس نیز که اغلب از کاربرد بیرویه کودهای شیمیایی و فرآیندهای صنعتی ساطع میشود، علاوه بر سهم چشمگیر در گرمایش، به تخریب لایه ازن کمک میکند و در هوا با سایر ترکیبات واکنش داده، ذرات ثانویه ریز ایجاد میکند. این همزیستی میان گازهای گلخانهای و آلایندههای جوی، نشان میدهد که کاهش هوشمندانه هر یک از این ترکیبات میتواند سود دوگانهای در پی داشته باشد.
آلودگی هوا تنها یک بحران محلی یا منطقهای نیست، بلکه در بسیاری از اشکال خود مستقیماً بر چرخه گرمایش جهانی تأثیر میگذارد. ذرات سیاه، که از احتراق ناقص سوختهای فسیلی و زیستتوده بهوجود میآیند، با جذب پرتوهای خورشیدی، دمای جو را در سطح محلی و منطقهای افزایش میدهند و در عین حال هنگام فرود روی سطوح یخی، کاهش آلبدو (یا کاهش بازتابندگی سطح) و سرعت ذوب یخچالها را چندین برابر میکنند.
متان، که در فعالیتهای کشاورزی، نشت از خطوط انتقال گاز و مراکز دفن زباله آزاد میشود، علاوه بر سهم چشمگیر در گرمایش کوتاهمدت، با واکنشهای فتوشیمیایی در جو، به تولید ازن سطحی کمک میکند. گازی که هم آلاینده خطرناکی برای سلامت تنفسی محسوب میشود و هم خاصیت گلخانهای قوی دارد.
حتی اکسیدهای نیتروژن، که عمدتاً از ترافیک و صنعت سرچشمه میگیرند، علاوه بر نقش در تشکیل دود فتوشیمیایی، در بلندمدت بهعنوان پیشماده نیتروس اکسید عمل میکنند که یکی از قویترین گازهای گلخانهای شناخته شده است. این پیوندهای شیمیایی و فیزیکی نشان میدهند که هرگونه اقدام برای کاهش آلودگی جوی، اگر با دقت علمی و هدفمندی انجام شود، میتواند بهطور همزمان هم سلامت عمومی را تقویت کند و هم از شتاب بیرویه تغییرات اقلیمی بکاهد.
بحران آلودگی هوا در جهان مربوط به جریانهای جوی، زنجیرههای تأمین جهانی و الگوهای مصرف یکسان، این پدیده را به مسئلهای فراملی تبدیل کردهاند. پاسخ مؤثر به آن نیز مستلزم همکاریهای چندجانبه، تعهدات مشترک و انتقال دانش فنی است.
• پیمان پاریس و نقش غیرمستقیم آن در کاهش آلودگی
اگرچه پیمان پاریس عمدتاً بر کاهش گازهای گلخانهای متمرکز است، اما بسیاری از اقدامات متعهدشده در برنامههای ملی کاهش انتشار، مانند خروج از سوختهای فسیلی، گسترش حملونقل پاک و کارایی انرژی، تأثیر مستقیمی در کاهش آلایندههای محلی مانند ذرات معلق و دیاکسید نیتروژن دارند. مطالعات سازمان جهانی بهداشت نشان میدهد که اجرای کامل تعهدات پاریس تا سال ۲۰۵۰ میتواند سالانه بیش از یک میلیون مرگ زودرس ناشی از آلودگی هوا را جلوگیری کند.
• برنامه جهانی کاهش ذرات سیاه و متان
این ابتکار که توسط کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای اروپا و شرکای بینالمللی هدایت میشود، بر اقدامات کوتاهمدت متمرکز است. از جمله مدرنسازی سیستمهای گرمایش خانگی در مناطق سردسیر، بهینهسازی فرآیندهای نفت و گاز برای جلوگیری از نشت متان، و ممنوعیت سوزاندن بازماندههای زراعی به شیوه باز. این برنامه بهدلیل تمرکز بر آلایندههایی با عمر کوتاه ولی اثر بلند، در عین کاهش فوری آلودگی هوا، تأثیر چشمگیری در کاهش گرمایش کوتاهمدت دارد.
• کنوانسیون جهانی هوای پاک
برخلاف توافقهای الزامآور، این ابتکار داوطلبانه شامل شهرها، شرکتها و سازمانهای غیردولتی است که تعهد میکنند تا شاخصهای کیفیت هوا را به سطح توصیهشده توسط سازمان جهانی بهداشت برسانند. بیش از ۱۲۰ شهر بزرگ جهان از جمله لندن، بوگوتا و دهلی نو در این برنامه مشارکت دارند. اقدامات آنها تنوع گستردهای دارد: از ایجاد مناطق بدون خودرو و جایگزینی اتوبوسهای دیزلی با الکتریکی، تا استفاده از دادههای زنده برای اطلاعرسانی به گروههای آسیبپذیر در روزهای بحرانی.
• سازوکارهای مالی بینالمللی برای فناوریهای پاک
صندوق سبز آبوهوا و بانک جهانی برنامههای اختصاصی برای کمک به کشورهای در حال توسعه در بهکارگیری فناوریهای کنترل آلاینده طراحی کردهاند. این حمایتها شامل وامهای کمبهره برای نصب سیستمهای فیلتراسیون در نیروگاهها، کمک به تغییر الگوی مصرف سوخت در بخش خانگی و حمایت از توسعه انرژی خورشیدی در مناطق محروم است. این سازوکارها نه تنها به کاهش آلودگی کمک میکنند، بلکه به عدالت زیستمحیطی نیز توجه ویژه دارند.
• همکاریهای منطقهای در مدیریت هوای فرامرزی
در مناطقی مانند آسیای جنوبی، جنوب شرق آسیا و اروپای مرکزی، آلودگی هوا فراتر از مرزهای ملی گسترش مییابد. برنامههایی مانند توافقنامه کنوانسیون جنگلهای اروپای مرکزی یا ابتکار کاهش دوده در آسیای جنوبی، مکانیزمهایی برای ردیابی منابع، هشدار زودهنگام و اقدام هماهنگ در روزهای بحرانی ایجاد کردهاند. این همکاریها نشان میدهند که آلودگی، مانند هوا، مفهوم مرزی ندارد و پاسخ به آن نیز باید فراتر از تفکرات ملیگرایانه باشد.
وضعیت آلودگی هوا در ایران از دهه گذشته بهطور مداوم تشدید یافته و شهرهای بزرگی مانند تهران، اصفهان، کرج و تبریز در فصل سرما بهکرات با شاخص کیفیت هوا در محدوده «بسیار ناسالم» یا «خطرناک» مواجه میشوند. منابع اصلی این آلودگی شامل خودروهای فرسوده، نیروگاههای حرارتی فاقد سامانههای کنترل انتشار، صنایع سنگین و گردش بیرویه گردوغبار است.
انتشار روزانه هزاران تن ذرات معلق ریز (PM۲.۵ و PM۱۰)، اکسیدهای نیتروژن و دیاکسید گوگرد نه تنها سلامت میلیونها شهروند را تهدید میکند بلکه در بلندمدت، با کاهش راندمان سیستمهای تنفسی و قلبی، بار مالی قابل توجهی بر نظام بهداشتی تحمیل میکند. این وضعیت در کنار کمآبی و تخریب پوشش گیاهی، حلقهای معیوب از وابستگی متقابل میان محیط زیست و سلامت عمومی را شکل داده است.