سه‌ضلعی بحران آب؛ کشاورزی ناکارآمد، سدسازی بی‌برنامه و فرونشست زمین

اقتصاد۲۴- بحران آب در کشور موجب نگرانی‌های بسیاری شده است. سد‌های اصلی کشور که آب شرب استان‌ها را تامین می‌کنند، به‌شدت خشک شده‌اند. در حال حاضر بسیاری از این سد‌ها فقط کمتر از ۵ درصد ظرفیت خود آب دارند. مثلا، ذخیره آب سد‌های تهران کمتر از ۵ درصد و در مشهد به زیر ۳ درصد رسیده است. ذخایر آب‌های زیرزمینی هم به‌شدت کاهش یافته‌اند و حتی در برخی از شهر‌های ایران، شب‌ها آب قطع می‌شود. علاوه‌بر این، کمبود بارش در پاییز بحران آب را عمیق‌تر کرده است. درواقع استان‌های متعددی در این مدت حتی یک قطره هم باران نداشته‌اند که باعث وخیم‌تر شدن بحران آب در ایران شده است. اما چرا ایران با این خشکسالی بی‌سابقه روبه‌رو شده است؟

عوامل موثر در ایجاد خشکسالی و بحران آب در ایران

ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود که بیشتر در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، همیشه در خطر کمبود منابع آبی قرار داشته است، اما عوامل متعدد دیگری به این مشکل دامن زده است. از جمله این عوامل باید به موارد زیر اشاره کرد:

۱. تغییرات اقلیمی

تغییرات در الگو‌های بارندگی، کاهش نزولات جوی و افزایش دما باعث خشک‌تر شدن مناطق مختلف کشور شده است. همچنین کاهش پوشش گیاهی و جنگل‌ها و خشک شدن تالاب‌ها خشکسالی را تشدید کرده است.

۲. مصرف بی‌رویه آب در بخش کشاورزی

بیش از ۹۰ درصد آب‌های ایران در کشاورزی، که عمدتا با روش‌های آبیاری قدیمی و ناکارآمد است، مصرف می‌شود. آبیاری غرقابی و عدم استفاده از فناوری‌های نوین باعث هدررفت آب و افزایش مصرف آن در این بخش شده است. همچنین الگو‌های کشت نامناسب و نبود برنامه‌ریزی یکپارچه بین دستگاه‌ها، به هدررفت آب دامن زده است.

حفر یک میلیون چاه آب، که نیمی از آنها غیرقانونی بوده، موجب استخراج بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی شده و از سطح سفره‌های آب زیرزمینی کاسته است.

۳. سدسازی‌های بی‌برنامه و تخریب اکوسیستم‌ها

دولت ایران با هدف خودکفایی کشاورزی و همینطور تولید انرژی، پروژه‌های سدسازی گسترده‌ای را آغاز کرد. اما این سد‌ها نه‌تنها اکوسیستم‌های طبیعی را نابود کرده‌اند بلکه باعث خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌هایی مانند دریاچه ارومیه شده‌اند که پیامد‌هایی از جمله افزایش توفان‌های نمکی به همراه داشته است. دریاچه ارومیه که زمانی بزرگترین دریاچه نمک خاورمیانه بود، اکنون به بستری از نمک تبدیل شده است که می‌تواند زندگی مردم ساکن اطراف این دریاچه را مختل کند.

۴. برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی

حفر یک میلیون چاه آب، که نیمی از آنها غیرقانونی بوده است، موجب استخراج بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی شده و از سطح سفره‌های آب زیرزمینی کاسته است. در نتیجه آن، فرونشست زمین و مشکلات جدی دیگری به وجود آمده است.

۵. تحریم‌ها و محدودیت‌های فناوری

تحریم‌های بین‌المللی باعث شده است ایران نتواند از فناوری‌های مدرن مانند سیستم‌های آبیاری پیشرفته و هوشمند، ماهواره‌های نظارتی با وضوح بالا (مانند فناوری داده‌های InSAR، که می‌تواند فرونشست‌های زمین را تشخیص دهد) و همچنین ابزار‌های پیشرفته مدیریت منابع آب مانند پلتفرم‌های هوش مصنوعی «مبتنی بر ابر» برای پایش دقیق شهری یا زیرساخت‌ها، حسگر‌های هوشمند و ابزار‌های کشاورزی استفاده کند. این محدودیت‌ها کارایی سیستم‌های آبیاری را کاهش داده و از دستیابی به راه‌حل‌های موثر جلوگیری کرده است.

۶. ناهماهنگی بین دستگاه‌ها

سیستم تصمیم‌گیری ناهماهنگ در ایران وضعیت را بدتر کرده است. وزارت‌های نیرو، کشاورزی و سازمان محیط‌زیست بدون هماهنگی با یکدیگر تصمیم‌گیری می‌کنند و اولویت‌های متفاوتی دارند. به‌طور مثال، یکی از این سازمان‌ها زیرساخت‌هایی برای تولید برق آبی می‌سازد، دیگری برای گسترش زمین‌های کشاورزی فعالیت می‌کند و این درحالی است که سازمان محیط‌زیست منابع و قدرت کافی برای ایجاد این تغییرات اساسی ندارد. این تصمیم‌گیری‌های متناقض موجب سردرگمی، ناکارآمدی و استفاده بیش از حد از منابع آبی شده است.

پیامد‌های خشکسالی در ایران

چنانچه ایران نتواند از پس خشکسالی در ایران برآید، با مشکلات زیر مواجه خواهد شد:

* کاهش تولیدات کشاورزی و درنتیجه افزایش قیمت‌ها و ایجاد مشکلات اقتصادی برای کشاورزان و معیشت مردم

* کاهش سطح آب دریاچه‌ها و رودخانه‌ها

* آلودگی منابع آبی؛ کاهش آب‌های سطحی و زیرزمینی که از کیفیت و سلامت آب کاسته و موجب آلودگی آن می‌شود.

* مهاجرت مردم از مناطق کم‌آب و خشک به شهر‌های بزرگتر

از طرفی، بحران آب ایران فراتر از مرز‌های آن است. به‌طور مثال، این کشور با افغانستان و عراق، آب مشترک دارد. اختلاف طولانی‌مدت بر سر آب رودخانه هیرمند تنش‌ها را افزایش داده است. همچنین خشک شدن دریاچه‌ها و رودخانه‌ها، تولید گردوغبار‌هایی می‌کند که ذرات آن هزاران کیلومتر جابه‌جا می‌شوند و به کشور‌های همسایه مانند افغانستان و عراق هم خواهند رسید.

بیشتر بخوانید:بارش مصنوعی، وعده‌ای که روی کاغذ ماند؛ بارورسازی ابر‌ها فقط یک خیال است؟ /هند تجربه کرد، نتیجه صفر!

اقتصاد ایران باید از تنوع بیشتری برخوردار شود تا معیشت مردم کمتر به صنایع آب‌بَر مانند کشاورزی وابسته باشد.

راهکار‌های اساسی برای برون‌رفت از بحران خشکسالی در ایران

دانشمندان، دانشگاهیان و رسانه‌ها مدت‌هاست که از علل و پیامد‌های بحران آب در ایران صحبت کرده‌اند، اما آنچه که درباره‌اش کمتر صحبت می‌شود راه‌حل‌های عملی برای حل این بحران است. بنابر بررسی‌های متخصصان خوشبختانه هنوز امیدی برای نجات کشور از بی‌آبی هست.

اقدامات فوری و کوتاه‌مدت

در کوتاه‌مدت، اولین گام‌ها باید توقف برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی باشد. این امر می‌تواند با نصب کنتور‌های هوشمند برای چاه‌های آب و پایش ماهواره‌ای وضعیت منابع آب زیرزمینی انجام شود. علاوه‌بر این نظارت برمناطق دچار فرونشست زمین و بازبینی وضعیت ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها ضروری است.

بحران بی‌سابقه آب ایران زیر ذره‌بین رسانه‌های جهانی/ کشاورزی ناکارآمد، سدسازی بی‌برنامه و فرونشست؛ سه‌ضلعی بحران آب

راه‌حل‌های میان‌مدت بحران آب

در راهکار‌های میان‌مدت، روش‌هایی، چون افزایش بهره‌وری کشاورزی با استفاده از آبیاری هوشمند، تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی از طریق آب‌های باران و پساب تصفیه‌شده و استفاده از هوش مصنوعی برای مدیریت منابع آبی ضروری است. همچنین با استفاده از کشاورزی دیجیتال و فناوری‌های پیشرفته دیگر می‌توان به پیش‌بینی وضعیت آب و بهینه‌سازی مصرف آن کمک کنند.

راه‌حل‌های بلندمدت بحران آب

اصلاحات ساختاری باید شامل ایجاد یک نهاد واحد برای مدیریت منابع آب باشد که بتواند سیاست‌ها را به طور هماهنگ اجرا کند. همچنین اصلاح الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بَر و تشویق به استفاده از پساب تصفیه‌شده در بهبود وضعیت منابع آب کشور موثر است.

درضمن اقتصاد ایران باید از تنوع بیشتری برخوردار شود تا معیشت مردم کمتر به صنایع آب‌بَر مانند کشاورزی وابسته باشد.

این گام‌ها علاوه‌بر تثبیت سیستم‌های آبی ایران، از آسیب‌های بیشتر زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی جلوگیری می‌کند. بحران آب و زیست‌محیطی ایران بیش از اینکه ناشی از تغییرات اقلیمی باشد، ساخته دست بشر است، بنابراین با به‌کارگیری راهکار‌های مناسب می‌توان آن را مهار کرد و جلوی ضرر بیشتر را گرفت.