شهرداری تهران چه قدر در بحران آب مسئول است؟

اقتصاد۲۴- فاطمه رضایی: ØªÙ‡Ø±Ø§Ù† آب ندارد Ùˆ اگر باران نبارد باید شهر را تخلیه کرد! این جمله هشدارآمیز رئیس‌جمهور همه نگاه‌ها را به بحران آب در پایتخت معطوف کرده Ùˆ پرسش‌های مهمی را پیش کشیده است. Ú†Ù‡ میزان از سهم بی‌آبی در تهران Ùˆ دیگر نقاط کشور به کاهش نزولات آسمانی مربوط است Ùˆ Ú†Ù‡ میزان از آن متاثر از تدابیر انسانی است؟ اگر آب دغدغه‌ای جدی است، این روز‌ها Ú©Ù‡ مسئولان ملی Ùˆ محلی سرگرم تهیه بودجه سال Û±Û´Û°Ûµ هستند، داستان آب Ú†Ù‡ بازتابی در برنامه‌ریزی‌های مالی دارد؟ Ùˆ در این میان به طور مشخص سهم شهرداری تهران به عنوان بزرگترین مصرف کننده آب شهری چیست؟

متن ارسال‌شده از بخشنامه بودجه Û±Û´Û°Ûµ به‌صراحت از «ضرورت بهبود حکمرانی آب» Ùˆ «تمرکز بر شهر‌های دارای تنش آبی» به‌عنوان یکی از محور‌های اصلی سیاست بودجه‌ای دولت سخن می‌گوید؛ اما نکته مهم اینجاست Ú©Ù‡ سیاست‌گذاری کلان، اگرچه روی کاغذ ردیف‌های متعددی را تحت عنوان «طرح‌های آب Ùˆ فاضلاب» در سطح ملی اولویت‌گذاری می‌کند، هیچ اشاره مستقیمی به نقش شهرداری‌ها در این ساختار جدید حکمرانی آب ندارد. 

در واقع دولت می‌کوشد با اتخاذ سیاست‌های کلان ناترازی مزمن کشور را تعدیل کند، اما حلقه شهری این زنجیره -یعنی جایی که آب مصرف می‌شود، فاضلاب تولید می‌شود، رواناب جاری می‌شود و بحران‌آب خود را بروز می‌دهد- در این سند بودجه‌ای همچنان در سایه قرار دارد. در بخشنامه بودجه‌شهرداری‌ها نیز که اخیرا از سوی وزارت کشور ابلاغ شده است، این موضوع مهم مفقود است. با این وجود شهرداری تهران در سال ۱۴۰۳، هزار میلیارد تومان از بودجه خود را برای انتقال پساب و چهار هزار میلیارد تومان را برای انتقال آب سد لار به تهران اختصاص داد. علاوه بر این، حدود ۵۰۰ میلیارد تومان نیز برای هوشمندسازی شبکه آبیاری فضای سبز پیش‌بینی کرد.

به باور مدیران شهر تهران سهم قانونی شهرداری در مدیریت آب محدود است، چون تأمین آب شرب و شبکه توزیع آن بر عهده شرکت آب منطقه‌ای است، اما شهرداری مسئول مدیریت فضای سبز، خدمات شهری و بازچرخانی پساب است. هرچند شهرداری تهران اعلام کرده است که هیچ‌گونه آب شربی برای فضای سبز استفاده نمی‌کند و تمامی آبیاری با پساب یا آب خام صورت می‌گیرد.

اما بر اساس روایت یک عضو شورای شهر تهران آبیاری فضای سبز تهران سالانه حدود ۲۳۰ میلیون مترمکعب آب لازم دارد که تنها ۵۰ میلیون مترمکعب آن با پساب تأمین می‌شود. در حالی که کل مصرف سالانه آب شرب در تهران فقط ۱.۲ میلیارد متر مکعب است. اگر صحت این آمار و ارقام را بپذیریم، حدود ۱۵ درصد آب شرب تهران صرف آبیاری فضای سبز می‌شود.

این روایت حاکی است تذکرات متعدد اعضای شورای شهر تهران در دوره‌های مختلف درباره شیوه ناصحیح آبیاری Ùˆ دسترسی نامحدود پیمانکاران به آب، تاکنون مؤثر نبوده است. شیوه آبیاری، استفاده از چاه‌و شلنگ در ساعات غیر معمول، ادامه دارد Ùˆ تصاویر Ùˆ گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد آب همچنان هدر می‌رود. شهرداری تهران در واکنش به انتقادات، پیمانکاران را مقصر می‌داند Ùˆ مسئولیت ناکافی بودن میزان پساب لازم برای آبیاری فضای سبز را به شرکت آب Ùˆ فاضلاب حواله می‌دهد. معاون خدمات شهری شهرداری تهران تأکید کرده Ú©Ù‡ آبیاری باید طبق دستورالعمل‌انجام شود Ùˆ پیمانکاران این دستورالعمل‌ها را رعایت نمی‌کنند Ùˆ باید پاسخگو باشند. 

مقصود معاون شهرداری «دستورالعمل نگهداری و توسعه فضای سبز با اولویت مدیریت اصولی منابع آبی» است که پیش نویس آن سال ۱۳۹۴، توسط پژوهشگران دانشگاه صنعتی اصفهان تهیه و در کمیته ملی استاندارد محیط‌زیست کشور تصویب شد و سپس به‌عنوان استاندارد مرجع در اختیار نهاد‌های اجرایی قرار گرفت. این دستورالعمل پس از تصویب، از طریق وزارت کشور به شهرداری‌ها و سازمان‌های مدیریت فضای سبز ارسال و مبنای طراحی، زمان‌بندی و روش‌های آبیاری قرار گرفت. در این سند، نوع آب قابل‌استفاده (پساب، آب خام)، کیفیت مجاز، زمان‌بندی، روش‌های مناسب، تجهیزات و ضوابط نظارتی مشخص شده و صراحتاً بر ممنوعیت استفاده از آب شرب برای آبیاری تأکید می‌شود. برنامه‌های اجرایی آبیاری هر شهر نیز به‌صورت سالانه متناسب با شرایط منابع آب، بودجه و نیاز‌های منطقه به‌روزرسانی می‌شود.

به گفته رئیس کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر تهران، شهرداری طبق بودجه مصوب خود در سال ۱۴۰۳ اجازه داشته طی تفاهم‌نامه‌ای با وزارت نیرو تا سقف ۴۰ هزار میلیارد ریال برای پروژه‌های انتقال آب سرمایه‌گذاری کند و این منابع را از طریق تهاتر یا دریافت دارایی‌های معادل با دولت تسویه نماید. اما عضو دیگر کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر تهران از چند و، چون اجرای این تفاهم نامه‌اظهار بی‌اطلاعی کرده و از شهرداری خواسته تا گزارش آن را به شورا ارائه کند. شهرداری صرفا اعلام کرده است که برای اجرای خطوط انتقال پساب و آب خام بیش از چهار هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری کرده و ۱۳۰ کیلومتر لوله‌کشی انجام داده است تا آب مورد نیاز برای آبیاری فضای سبز از پساب و منابع غیرشرب تأمین شود. شهرداری همچنین وعده داده بود که ظرفیت استفاده از پساب به ۵۶ میلیون مترمکعب در سال برسد. این در حالی است که به گفته مدیرعامل آبفای تهران «اکنون ۳۱ تصفیه خانه فاضلاب در تهران فعال است که ۵۴۷ میلیون متر مکعب پساب را تصفیه می‌کند». در واقع میزان پساب تولید شده بیش از دو برابر نیاز فضای سبز شهر تهران است. اظهاراتی که با آن‌چه مقامات شهری می‌گویند همخوانی ندارد.

اظهارات متناقض مسئولان شهرداری و آب و فاضلاب سرنخی است از این که به نظر می‌رسد ریشه اصلی کم آبی در تهران به ناهماهنگی میان شهرداری و آبفا ارتباط دارد. ناهماهنگی که ریشه‌ای تاریخی دارد. بر اساس گزارشی که ۲۹ شهریور سال ۹۵ در روزنامه شهروند منتشر شده، پیش از انقلاب اسلامی، توزیع آب بر عهده شهرداری‌ها بود، اما با قانون تشکیل شرکت‌های آب و فاضلاب در سال ۱۳۶۹ این وظیفه به وزارت نیرو منتقل شد. استدلال کارشناسان این بود که بدون اصلاح قوانین و ایجاد ساختار‌های حقوقی و فنی، واگذاری توزیع آب به شهرداری‌ها مشکلات شبکه فرسوده، هزینه‌های بالای تعمیر و هدررفت آب را افزایش می‌دهد. اما وزارت کشور سال ۱۳۹۵ پیشنهاد کرد تا این وظیفه بار دیگر به شهرداری‌ها محول شود. پیشنهادی که با انتقادات فراوان رو‌به‌رو شد با این استدلال که شهرداری‌ها توان و زیرساخت لازم برای مدیریت این مسئولیت پیچیده را ندارند و احتمال دارد آب در اولویت آخر قرار گیرد. پیشنهادی که سرانجام اجرایی نشد.

پنج‌سال پیش نیز تفاهم‌نامه‌ای بین وزارت نیرو و شهرداری تهران بر اساس قانون هوای پاک به‌امضا رسید تا به موجب آن، استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی برای آبیاری فضای سبز در تهران تا سال ۱۴۱۰ به میزان قابل توجهی کاهش پیدا کرده و منبع اصلی تامین آبیاری تهران پساب تصفیه خانه‌ها شود.

شواهد مورد بررسی نشان می‌دهد Ú©Ù‡ مسئله کمبود آب در تهران به طور مشخص Ùˆ در Ú©Ù„ کشور به طور عمومی، دچار یک بی‌سامانی اطلاعاتی است. چقدر اعتبار Ùˆ بودجه برای آب وجود دارد Ùˆ تفاهم‌نامه‌ها Ùˆ قرار Ùˆ مدار‌ها میان متولیان امر (حتی برای عضو شورای شهر) چگونه پیش رفته است Ùˆ حقیقتا حجم عرضه Ùˆ تقاضای آب در پایتخت چقدر است. به عبارتی ساده‌تر اطلاعات در دسترس نشان نمی‌دهد تهران چقدر بی‌آب است Ùˆ برای ساماندهی وضع Ú†Ù‡ اموری در اولویتند. 

یکی از چالش‌های اصلی در واقع فقدان سامانه یکپارچه اندازه‌گیری، پایش و گزارش‌دهی است. امروز مشخص نیست هر منطقه شهرداری چه میزان آب مصرف می‌کند، چقدر پساب تحویل گرفته، چه مقدار از شبکه آبیاری نشتی دارد و سهم هر نوع فضای سبز از مصرف سالانه چیست. همین شکاف اطلاعاتی، اختلاف‌گویی میان شهرداری و آبفا را تشدید کرده است: آبفا می‌گوید ظرفیت پساب مازاد است؛ شهرداری می‌گوید تحویل نمی‌گیریم، چون خطوط انتقال کامل نشده یا کیفیت خروجی مطلوب نیست. تهران و در مجموع همه شهر‌ها به عبارتی بهتر به سامانه‌ای نیاز دارند که اطلاعات به‌روز درباره منابع تأمین، وضعیت مخازن، میزان مصرف بخش‌های مختلف، دستاورد پروژه‌های پساب و شاخص‌های کارایی را منتشر کند.

پژوهش‌های «مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران» نشان می‌دهد که شهرداری بیشترین نقش را در صرفه‌جویی آب از طریق کاهش مصرف در فضای سبز و شست‌وشوی معابر دارد. این مرکز تأکید می‌کند که جایگزینی چمن با گیاهان بومی کم‌مصرف، استفاده از آبیاری هوشمند، انتقال آبیاری به ساعات کم‌تبخیر، و توسعه شبکه‌های آب خام و پساب تصفیه‌شدهبرای آبیاری، مهم‌ترین راهکار‌های کاهش مصرف هستند.

همچنین با وجود این‌که در اظهارات مسئولان شهری سخن از صرفه‌جویی و تغییر الگوی مصرف آب شهر تهران در دوره‌های متوالی بسیار است، اما در اسناد بودجه‌ای شهرداری اعتبار مشخص و یکپارچه‌ای که شهرداری تهران برای «سیاست فراگیر صرفه‌جویی آب» اختصاص داده باشد به جز چند پروژه محدود و منطقه‌ای یافت نمی‌شود. قول و وعده‌هایی هم که البته بازتابی در بودجه نداشته باشد، محلی برای اعتنا ندارند.