مکانیسم ماشه چیست و چه اتفاقی در برجام خواهد افتاد؟

 

اقتصاد24 - گام نهایی تعهدات برجامی ایران بر خلاف معمول تاریخ ۶۰ روز مهلت، زودتر از موعد اعلام شد. همزمانی گام پنجم با شهادت سپهبد حاج قاسم سلیمانی تعبیر را بر این مبنا گذاشت که ایران انتقام خون سردار را گرفته است.

۱۷ اردیبهشت ماه سال ۹۸ برابر با ۸ می ۲۰۱۸ ترامپ رسما خروج آمریکا از برجام را امضا کرد. تاریخی که آغازی بر بحران‌های ایران و منطقه شد. روز گذشته همزمان با نطق یک ساعته وزیر خارجه انگلیس در پارلمان این کشور، تروئیکای اروپا بیانیه مذبوحانه خود را علیه تهران صادر کردند که در آن عنوان شده بود به دلیل بی تعهدی ایران به توافق اتمی، مکانیسم ماشه علیه ایران فعال شد.

اروپا می‌گوید فعال شدن این مکانیسم تنها برای بازگرداندن ایران به تعهدات برجام است، اما برخی گمانه زنی‌ها حاکی ست که فعال شدن این ساز و کار اغازی بر روند ابطال قطعنامه ۲۲۳۱ است. اینکه تا چه اندازه این تحلیل‌ها درست باشد را باید به زمان سپرد؛ در ادامه می‌خوانیم که این مکانیسم و قطعنامه جنجالی چیست؟

 

 

مکانیسم ماشه (Snapback) در راستای حل‌اختلاف پیش بینی شده در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.

این کمیسیون، در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تاسیس شده است. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می‌تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود. پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آن‌ها قطعنامه صادر کند.

اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این خصوص قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند. به این ساز و کار، مکانیسم ماشه (Snapback) یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم این ساز و کار، این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست بلکه «عدم بازگشت تحریم ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رای گیری برای «بازگشت تحریم ها» انجام نمی‌شود بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم ها» انجام می‌شود که حتی اگر شورا به آن رای ندهد، یک عضو دارای حق وتو می‌تواند رای را وتو کرده و عملا تحریم‌ها بازگردند.

البته جوزف بورل درباره آغاز فرایند مکانیسم حل اختلاف در برجام توسط کشور‌های فرانسه، آلمان و انگلیس نیز اظهار داشت: «به عنوان هماهنگ‌کننده برجام تضمین می‌کنم که مکانیسم حل اختلاف، فرصتی برای رفع مشکلاتی فراهم می‌کند که فرانسه، آلمان و انگلیس مطرح کردند».

 

 

مکانیسم ماشه در حالی فعال می‌شود که این روز‌ها خاورمیانه صحنه جنگ افروزی آمریکا شده است. روزی که جان بولتون مشاور سابق امنیت ملی آمریکا با اعزام ناو لینکلن امنیت خاورمیانه را تهدید کرد پیشبینی می‌شد که ترکش جنگ طلبی آن‌ها فرجام منطقه و توافق اتمی را به این نقطه صفر برسد.

از لحظه‌ای که ترامپ امضای خروج از برجام را پای سند امنیت ملی کاخ سفید زد، سرنوشت قطعنامه ۲۲۳۱ مطرح شد. همه نگاه‌ها به این سمت بود که ایا این قطعنامه به قوت خود باقی می‌ماند؟

مفاد این قطعنامه چیست که کاخ سفید از لحظه ورود ترامپ در پی لغو آن بود؟ دکتر حسن بهشتی پور کارشناس مسائل هسته‌ای در پاسخ به این سوال گفت:

این قطعنامه در تاریخ شورای امنیت ملل متحد «منحصر به فرد و بی سابقه است» زیرا:

- شش قطعنامه تحریمی زیر فصل هفتم را بصورت یکجا لغو کرد

- این قطعنامه نزدیک به ۱۷ صفحه‌ای دارای پیوست‌های مفصلی بالغ بر ۱۶۰ صفحه است که ویژگی‌های مهمی دارد که تا سال‌ها میتواند موضوع بحث علمی محافل حقوق بین الملل و روابط بین الملل قرار گیرد.

- قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت توافق موسوم به برجام ۱۵۹ صفحه‌ای را به عنوان پیوست در بردارد که همراه نامه کشور‌های ۱+۵ به شورای امنیت ارائه شده است.

 

 

با وجود آنکه محدودیت‌هایی درقطعنامه مذکور برای ایران پیش بینی شده است، اما این محدودیت‌ها از لحاظ حقوقی به عنوان تحریم شناخته نمی‌شوند.

۱- خرید کالا‌های دومنظوره

محدود شدن خرید کالا‌های دومنظوره برای ایران بسیار اهمیت دارد. زیرا در اینجا کالا‌هایی مورد نظر هستند که امکان دارد در صنعت نظامی هسته‌ای بکارگرفته شوند. اما باید در نظر گرفت فروش این کالا‌ها درقطعنامه‌های قبلی مطلقا ممنون بود. اما در قطعنامه جدید از طریق یک نهاد حقوقی پیش بینی شده میتوان این کالا‌ها درصورت تائید آن نهاد، برای مصارف صنعتی خریداری کرد.

۲- خرید و فروش تسلیحات دفاعی

در قطعنامه ۲۲۳۱ در زمینه خرید و فروش تسلیحات محدودیت‌هایی قید شده است. قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت خرید و فروش تسلیحات از سوی ایران و از سوی کشور‌های دیگر به ایران را ممنوع کرده بود و به ویژه خرید تسلیحات کلان ممنوع شده بود. اما این قطعنامه ممنوعیت را به محدودیت ۵ ساله تبدیل می‌کند که اگرخرید و فروشی باشد ازطریق کسب اجازه مورد به مورد توسط شورای امنیت صورت میگیرد. ضمن اینکه به دلیل خودکفایی ایران در زمینه تولیدات دفاعی ایران از نظر تامین نیاز‌های ضروری خود در پنج سال آینده با مشکل جدی روبرو نخواهد بود.

۳- محدودیت برای فعالیت موشکی ایران

بر اساس بند ۹ قطعنامه ۱۹۲۹ فعالیت‌های موشکی ایران به طور کامل ممنوع شده بود و برای تحقق این امر قطعنامه ۱۹۲۹ حتی به کشور‌ها اجازه می‌داد که علیه ایران به زور متوسل شوند. ولی در قطعنامه جدید شورای امنیت از ایران می‌خواهد فعالیت‌های موشکی که برای حمل کلاهک هسته‌ای طراحی شده یا می‌شود انجام نگیرد. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران اساسا در برنامه اش فعالیت موشکی مرتبط با هسته‌ای نیست. نکته مهم دیگر اینکه شورای امنیت موضوع محدودیت در فعالیت‌های موشکی ایران را تحت فصل هفتم منشورسازمان ملل بیان نمی‌کند و فقط به عنوان یک خواسته آن را مطرح می‌کند. نکته کلیدی ایجاد محدودیت برای ایران در مورد ساخت موشک‌هایی بلند برد است. درست است که ایران اساسا دنبال سلاح هسته‌ای نیست، اما ایجاد محدودیت برای تولید موشک‌های بلند برد قابل توجه به نظر می‌رسد البته با در نظر گرفتن تعیین محدودیت هشت ساله برای این مورد به نظر می‌رسد چندان مشکل ساز نخواهد بود.

۴- برگشت پذیری تحریم‌ها

اگرچه موضوع بازگشت پذیری برای هردو طرف در نظرگرفته شده است. اما اگر طرف مقابل به تعهداتش عمل نکند شکایت احتمالی ایران در کمیسیونی بررسی می‌شود که ایران در اقلیت است و از این نظر با محدودیت روبرو است. با این حال ایران می‌تواند با پذیرش تبعات آن برفرض آنکه بخواهند حق ایران را پایمال کنند به برنامه هسته‌ای خود در زمان آذر ۱۳۹۲ یعنی قبل از توافق ژنو بازگردد. البته این امکان برای طرف مقابل نیز وجود دارد در قطعنامه هم پیش بینی شده اگر نقضی هم از سوی ایران و هم کشور‌های دیگر صورت گیرد می‌توانند به کمیسیون رفع اختلاف مراجعه کنند. البته برای این کاریک پروسه ۶۰ روزه درنظرگرفته شده است واین حق برای هردوطرف است. پیچیدگی این فرایند و امکان تخلف طرف زورگو و بد سابقه مانند آمریکا تنها نگرانی است که از هم اکنون با برنامه ریزی صحیح باید مانع از آن شد که آن‌ها بتوانند سوء استفاده کند. این برنامه ریزی دقیق می‌تواند با ثبت و ضبط و انتشار تدریجی اسناد و مدارک پشتیبان مذاکرات باشد تا مانع از تکرار بدعهدی‌ها و دبه در آوردن‌ها شود.

۵- الزام آور بودن تعهدات ناشی از قطعنامه برای قوانین داخلی

ازنظرحقوق بین الملل اجرای قطعنامه‌های شورای امنیت الزام آور است، اما طبعا حقوق داخلی کشور‌ها ممکن است به هر دلیل در تعارض با قوانین بین المللی قرارگیرد. دراین مورد خاص ارجع دانستن قوانین داخلی بر توافق‌های بین المللی برای طرف‌های مقابل قابل پذیرش نیست. از نظر ایران تا وقتی روال قانونی برای اجرایی شدن توافق در کشور‌ها طی نشود، توافق وین یا برجام قابل اجرایی شدن و عمل نیست و برای آمریکا و یا برخی کشور‌های اروپایی هم همین طور است؛ بنابراین فاصله ۹۰ روزه آینده بسیار حساس و تعیین کننده است. در این فاصله کشور‌ها باید این برنامه را در روال قانونی خود بررسی و تائید کنند. در ایران نیز مجلس شورای اسلامی یا شورای عالی امنیت ملی پس از بررسی دقیق محتوای توافق وین و قطعنامه ۲۲۳۲ اعلام نظر خواهند کرد. به نظر می‌رسد با توجه به هماهنگی‌های قبلی برای تدوین چنین اسنادی نمی‌توان انتظار داشت در باره تصویب نهایی با مشکلات جدی روبرو شود.

 

 

۱- خارج شدن از فصل هفتم منشور سازمان ملل بصورت کلی

برخلاف شش قطعنامه قبلی شورای امنیت که ذیل فصل ۷ منشور سازمان ملل متحد به تصویب رسید این قطعنامه دیگر فعالیت‌های صلح آمیز ایران را به عنوان تهدیدی جهانی علیه صلح و امنیت تلقی نمی‌کند. بدین ترتیب که کلیات این قطعنامه ذیل فصل هفتم نیست، اما چند پاراگراف آن به بند ۴۱ از فصل هفتم اشاره دارد، برای آنکه ضمانت اجرایی ان را تقویت کند؛ بنابراین اصل قطعنامه از ذیل فصل هفتم در عمل خارج شده است، اما بدلیل استناد مکرر به بند ۴۱ که ذیل فصل هفتم است هنوز نمی‌توان گفت بطور کامل ایران از ذیل فصل هفتم خارج شده است. این روند در ده سال آتی طول خواهد کشید مگر آنکه گزارش مدیرکل آژانس در باره صلح آمیز بودن کامل برنامه هسته‌ای ایران زودتر از دهسال آینده تهیه و اعلام شود.

۲- ضمانت اجرایی توافق وین

این قطعنامه به بند ۲۵ منشور سازمان ملل تاکید می‌کند که بر اساس این بند اجرای قطعنامه‌های شورای امنیت برای همه اعضا الزام آور است. بدین ترتیب همه ۱۹۳ عضو سازمان ملل موظف هستند به اجرایی شدن قطعنامه ۲۲۳۱ کمک کنند. البته طبیعی است که اعضای سازمان ملل هر کدام فراخور منافع ملی خود با این قطعنامه هم مانند قطعنامه‌های دیگر رفتار می‌کنند، اما برای ایران این موضوع اهمیت دارد که توافق وین یک ضمانت اجرایی بین المللی کسب کند تا در صورت تغییر سران کشور‌های گروه پنج به علاوه یک بویژه در آمریکا نتوانند توافق بدست آمده را نادیده بگیرند.

۳- ممانعت از تخلفات احتمالی طرف‌های توافق

قطعنامه ۲۲۳۱ درواقع یک نقشه را ه را تعریف میکند. طبق این نقشه راه همه موارد واقداماتی که دو طرف باید انجام دهند مشخص شده و درمحدوده مشخص زمانی مفاد این قطعنامه نیز لغو خواهد شد؛ بنابراین کمترجایی برای دبه درآوردن یا نقض تعهدات باقی گذاشته است. همچنین از ابتدا تا انتهای مسیری که درچارچوب برجام باید طی شود را در پیوست‌های قطعنامه مشخص می‌کند.

۴- به رسمیت شناختن غنی سازی ایران بصورت اختصاصی

درحالی که همه قطعنامه‌های قبلی علیه ایران در شورای امنیت خواستار توقف فوری فعالیت‌های غنی سازی ایران شده بود، اما در این قطعنامه فعالیت‌های غنی سازی ایران مورد پذیرش وحتی ادامه آن مورد تائید قرارمیگیرد. این موضوع بسیارمهمی است، زیرا نشان می‌دهد مقاومت دوازده ساله مردم ایران به نتیجه رسیده است.

درتاریخ شورای امنیت این امربی سابقه است که برنامه غنی سازی یک کشور که در نزد دیگران و شورای حکام آژانس بین المللی انرژی هسته‌ای بصورت ویژه بررسی می‌شد، توسط این شورا تائید شده باشد. بخصوص آنکه ایران با شش قطعنامه تحت فصل هفتم منشور ملل متحد به عنوان تهدید کننده صلح و امنیت دنیا معرفی می‌شد. جالب آنکه بر اساس بند ۲۷ این قطعنامه سایر کشور‌ها از برخورداری از رویه حقوقی مربوط به ایران در زمینه حقوق هسته‌ای منع شده اند و این نشان می‌دهد که مقاومت مردم یک کشور، چگونه می‌تواند قدرت‌ها را به تمکین خواسته‌های آن مردم وادار سازد.

۵- از بین بردن اساس رژیم تحریم‌ها

براساس قطعنامه جدید شورای امنیت، اساس رژیم تحریم‌ها وکمیته تحریم شورای امنیت ازبین میرود. این موضوع اگرچه به تدریج انجام میشود، اما دستاورد بسیارمهمی است. زیرا درواقع تمامی ساختار‌های شکل گرفته در رابطه با تحریم‌ها درشورای امنیت و کمیته مربوط به اجرای تحریم‌ها بر اساس این قطعنامه حذف می‌گردند. همچنین بهانه برای تداوم تحریم‌های ناجوانمردانه خارج از قطعنامه‌های شورای امنیت برای آمریکا و متحدانش از بین برده می‌شود.

درمجموع می‌توان گفت اگرچه قطعنامه تصویب شده مطلوب ایران نیست، اما بر اساس شرایط موجود و براساس مقدورات ایران این قطعنامه گشایش تازه‌ای درمناسبات سیاسی، اقتصادی ونظامی وامنیتی با اسیر کشور‌های جهان محسوب می‌شود.

نکته مهم دیگر اینکه باید توجه داشت این قطعنامه باهمه مواردی که درآن است از لحاظ حقوق بین الملل مرزبندی مشخصی باتوافق وین دارد؛ بنابراین اگر مواردی در قطعنامه باشد که درتوافق نیامده باشد، نقض احتمالی قطعنامه توسط ایران به هر دلیل نقض توافق وین به حساب نمی‌آید.

احتمال می‌رود با وجود برگشت پذیر شدن تحریم‌ها و اینکه کشور‌های صاحب کرسی در شورای امنیت در اینباره حق وتو ندارند، این احتمال می‌رود که ایران بار دیگر به زیر فصل هفتم منشور سازمان ملل بازگردد و این یعنی مجوز به آمریکا برای هرگونه اقدام نظامی در منطقه تشدید فشار‌ها علیه ایران داده می‌شود، معنی دیگر آن قطع ارتباط همکاری ایران با منطقه و فعالیت‌های موشکی کشورمان است.

حال باید دید که وزارت خارجه در قدم بعدی چه خواهد کرد؟ این در شرایطی است که بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی کشورمان در پی حوادث اخیر، نشست خبری خود را درباره گام نهایی ایران لغو کرد به همین دلیل هنوز به طور واضح و کامل مشخص نیست که دقیقا گام پنجم در چه شرایطی و با چه کیفیتی اجرا خواهد شد که نتیجه این گام مکانیسم ماشه بود! این در حالی است که آژانس اتمی هم گزارش جامعی در اینباره به جامعه بین الملل نداده است با اینحال جوزف بورل هماهنگ کننده کمیسیون سیاست خارجی اروپا امروز گفت: «مهم است که ببینیم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چه گزارشی درباره نحوه اجرای این گام توسط ایران می‌دهد. من به عنوان هماهنگ‌کننده برجام، با تمام طرف‌ها به روش دیپلماتیک در تماس بوده و در تلاش برای حفظ اتحاد این گروه هستم.»

در طی دو سال اخیر دستگاه دیپلماسی کشور با اولتیماتوم‌های ۶۰ روزه به بدعهدی‌های اروپا مهلت داد، اما متاسفانه اروپا پاسخ مطلوبی نداد و بوریس جانسون نخست وزیر انگلیس نیز اعلام کرد که می‌خواهیم راه ترامپ را برویم. این یعنی مرگ برجام و فرجام چه خواهد شد؟ آیا لغو قطعنامه ۲۲۳۱ در میان است؟