حمیده قاسمی، اقتصاد۲۴ - آزادسازی سهام عدالت از اواخر بهار سال جاری اگرچه سبب خوشحالی جامعه ۴۹ میلیونی سهامداران این طرح شد، اما به دلیل نبود بستر لازم و تکیه آن بر توان محدود بازار سرمایه سبب بروز نابسامانی‌هایی در این بازار به ویژه در شرایط حساس و پرریسک ماه‌های اخیر شد.
اگرچه سیاست گذار در بدو آزادسازی سهام دو روش مستقیم و غیرمستقیم را پیش پای این سهامداران گذاشت، اما چندان فرآیند کار مشخص نبود؛ بنابراین افرادی که دارای کد بورسی بودند یا تمایلی به در دست گیری اختیار سهام خود داشتند از طریق تعیین شده اقدام به انتخاب روش مستقیم مدیریت سهام عدالت خود در سایت مشخص شده توسط سازمان خصوصی سازی کردند. این در حالی بود که در همین سامانه ضمن پیش فرض قرار دادن روش غیرمستقیم، تاکید شده بود که سهامداران عدالت تنها یکبار امکان تغییر روش مدیریت سهام عدالت خود را دارند و چنانچه روش مستقیم را انتخاب کنند دیگر امکان تغییر آن را ندارند.
اما در ادامه آنچه رخ داد چندان خوشایند سهامداران عدالت و سهامداران بورس نبود؛ چراکه با تبصره‌ای امکان خرید و فروش سهام عدالت از روش مستقیمی‌ها نیز گرفته شد و به کارگزاری‌های خاص داده شد و همین امر سرآغاز رانتی بزرگ برای خریداران بلوک‌های سهام عدالت، احجاف در حق سهامداران عدالت روش مستقیم و در نهایت سهامداران بورس شد، چراکه خرید بلوکی با قیمتی کم و فروش و عرضه آن به صورت آبشاری سبب ارزان فروشی سهام سهامداران عدالت و عرضه‌های آبشاری بلوک‌های خریداری شده، تشدید بحران ریزش و سقوط بورس را در ماه‌های اخیر رقم زد. اتفاقی که اکنون به صورت چراغ خاموش به دلیل انکار‌های مکرر متوقف شده و قرار است به زودی دوباره با ایجاد مکانیزمی به تابلوی معاملات بازگردد.
روش فروش سهام عدالت آسیب زننده است!
در این زمینه مهدی ساسانی، تحلیلگر بازار سرمایه درباره روش اجرا شده تا به امروز و اشکالات موجود در روش فروس سهام عدالت می‌گوید: یکی از اشکالاتی که در بحث فروش سهام عدالت وجود دارد این است که علیرغم تاکید مدیریت مستقیم این سهام در روش مستقیم، اختیار فروش سهام از افراد گرفته شده و به صورت مجموع در اختیار برخی کارگزاری‌های خاص گذاشته شد.
وی با اشاره به مزایای اجرای صحیح روش مستقیم در صورت تحقق افزود: طبیعتا وقتی اختیار فروش سهام عدالت در دست افراد بود می‌توانستند سهام خود را به صورت خرد و با بررسی شرایط بازار بفروشند، اما وقتی این سهام به صورت توده‌ای برای فروش در اختیار کارگزاری قرار داده شد، چون محدودیتی نیز برای آن‌ها ایجاد نشد، این سهام تا به امروز در قیمت‌های مختلف به فروش رفته است.
این فعال بازار سرمایه در توضیح اشکال موجود و آسیب زننده این تصمیم خاطرنشان کرد: در راهکاری که ارائه شده سهام عدالت به بازار دوم آمد و به صورت بلوکی به خریداران حقوقی و حقیقی واگذار شد. در این شرایط افراد خریدار بلوک، این سهام را از تابلوی دوم در یک روز می‌خریدند و فردای آن روز یا چند روز بعد سهام خریداری شده بلوکی خود را در تابلوی اول معاملات می‌فروختند.
ساسانی با تاکید بر ایجاد رانت و همچنین وجود اشکالی قانونی در این روش تصریح کرد: در این شرایط اگر امروز نماد مربوط به سهام عدالت دارای صف خرید قابل قبولی بود، فرد حقوقی پس از زمان معاملات در تابلوی دوم بلوکی از این سهم را خریداری کرده و فردای آن روز بلوک را در صف خرید عرضه می‌کرد و با کسر کارمزد، سه و نیم درصد سود خالص می‌گرفت! آن هم در شرایطی که بازار ریزشی بود و عرضه آبشاری این بلوک‌ها وضعیت بازار را بغرنج‌تر می‌کرد.
مکانیزم معیوب عرضه سهام عدالت چه بوده است؟
کارشناس بورس با اشاره به پذیرش اشکالات موجود در این روش توسط تصمیم گیرندگان و توقف فعلی عرضه این سهام با شیوه این چند ماه گفت: در حال حاضر تصمیم به توقف عرضه سهام عدالت در بورس گرفته شده است، اما مساله مهم این است که باید راهکاری برای عرضه این سهام پیدا شود تا بازار سرمایه از گزند عرضه سهام عدالت حفظ شود.
بیشتر بخوانید: پرداخت سهام دارندگان کارت سهام عدالت در انتظار تصمیم دولت
وی در پیش بینی راهکار‌های احتمالی برای ادامه عرضه این سهام در بورس افزود: مساله مهم این است که سهام عدالت در دست عامه مردمی است که اطلاعات خاصی از بازار سرمایه ندارند و همین مساله سبب ایجاد ابزاری برای سودجویی افراد دیگر شده است. بر این اساس چنانچه بنده یک شرکت حقوقی یا یک شخص حقیقی باشم این امکان این را دارم که در هر قیمتی بتوانم سهام عدالت را بخرم، بنابراین ابتدا شروع به فروش سهام خود می‌کنم و از آن جایی که طبق قانون سهام عدالت باید هم قیمت سهام تابلو باشد مثلا سهام عدالت نماد فولاد مبارکه را از قیمت ۱۸۰۰ تومان تا قیمت ۱۲۰۰ تومان می‌فروشم و بعد در قیمت ۱۲۰۰ تومان این سهم را از طریق بلوک و با قیمتی کمتر خریداری می‌کنم و جایگزین فروش خود می‌کنم.
ساسانی با اشاره به وجود زمینه اجحاف خریداران بلوکی به سهامداران عدالت در این روش تصریح کرد: ارزان خریدن سهام عدالت و سوق سود‌های خرید و فروش‌های بلوک‌های این سهام یک اجحاف روشن در حق سهامداران عدالت است که با وجود انتخاب روش مستقیم امکان اجرای هیچ نوع مدیریتی را بر قیمت فروش سهم خود ندارند.
راهکار عبور بورس از گزند عرضه سهام عدالت چیست؟
این فعال بازار سرمایه درباره راهکار عبور سلامت بازار سرمایه از جولانگاه عرضه سهام عدالت در بورس گفت: پیشنهاد من این است که برای فروش سهام عدالت کف قیمتی موزون انتخاب شود؛ یعنی به فروشنده‌های سهام عدالت اجازه داده نشود تا در هر قیمتی بفروشند. مثلا وقتی یک کارگزاری از قیمت ۲۴۰۰ تومان فولاد سهام عدالت فروخته است و اکنون در قیمت ۱۱۰۰ تومان هم هنوز فروشنده فولاد سهام عدالت است این یک اجحاف در حق سهامداران عدالت است.
وی با تاکید بر ایجاد فرمولی برای تعیین کف موزون قیمتی برای فروش هر یک از نماد‌های سهام عدالت در بورس خاطرنشان کرد: در این روش با در نظر گرفتن این کف به خریدار بلوک سهام عدالت تکلیف می‌شود که از قیمت موزون اجازه ورود سفارش فروش پایین‌تر را ندارد و با این محدودیت در شرایطی که بازار ریزشی است به طور خودکار فرآیند فروش سهام عدالت متوقف می‌شود، چون قیمت از حد موزون مشخص شده پایین‌تر نمی‌آید. ضمن اینکه با توقف فروش سهام عدالت، عرضه نیز در بازار شدت نمی‌گیرد و بازار را با هیجان منفی مواجه نمی‌کند.
ساسانی با اشاره به دو سویه بودن مزایای این مکانیزم افزود: در این روش در شرایطی که بازار تب افزایش قیمت دارد و تشنه تقاضا می‌شود و قیمت سهام عدالت در بازار از میانگین موزون تعیین شده بالاتر می‌رود، با ارائه سفارش فروش دارنده بلوک سهام عدالت و عرضه وی، به این عطش پاسخ داده می‌شود و بازار به سمت تعادل بازگردانده می‌شود. ضمن اینکه در این شرایط سهم نیز در قیمت قابل قبولی فروخته می‌شود. بر این اساس علاوه بر حفظ شرایط متعادل در بازار، از اجحاف و ارزان فروشی سهام عدالت مردم نیز در بلوک‌ها جلوگیری می‌کند.
کف موزون قیمتی چگونه تعیین شود؟
این تحلیلگر بازار سرمایه تعیین کف موزون قیمتی را نیازمند بررسی دقیق و کارشناسی قیمت سهم عنوان کرد و افزود: باید فرمولی با بررسی و کارشناسی لازم طراحی شود؛ مثلا وقتی فولاد برای یک سهامدار در یک بلوک در ۲۴۰۰ فروخته شده و برای دیگری در ۱۱۰۰ فروخته شده است، می‌توان میانگینی در حدود ۱۶۰۰ تا ۱۷۰۰ تومان برای این سهم در نظر گرفت. همچنین می‌توان در این قیمت گذاری میانگین قیمتی سهم در سه ماه گذشته را نیز لحاظ شود.
وی افزود:بر این اساس چنانچه قیمت از این عدد بالاتر رفت امکان فروش مجدد ایجاد می‌شود و در زمان ریزش بازار بر اساس فرمول کف فروش قابل قبول، سفارش گذاری فروش این سهام متوقف می‌شود؛ بنابراین دیگر نیازی به برگزاری جلسه هر هفته توسط شورای عالی بورس برای تصمیم گیری در خصوص فروش یا عدم فروش این سهام نخواهد بود؛ چراکه با یک مکانیزم روتین شرایط عرضه و توقف این سهام کنترل می‌شود. از طرفی با این کار به افزایش نقدشوندگی در بازار نیز کمک شده و به نوعی به بازارگردانی سهام نیز کمک می‌شود.
چه زمانی بازار از ریسک سهام عدالت رها می‌شود؟
ساسانی با اشاره به عدم ارائه آمار مشخص در این باره، تخمین زمان اتمام فروش سهام عدالت را دشوار ارزیابی کرد و گفت: با توجه به اینکه آمار رسمی از میزان سهام عدالت فروش رفته اعلام نمی‌شود و اطلاعاتی نیز از حقوقی‌ها یا حقیقی‌های خریدار بلوک‌های سهام عدالت در تابلوی دوم معاملات نیز در دست نیست نمی‌توان به طور مشخص برآوردی از زمان پایان عرضه این سهام داشت.
وی با تاکید بر عدم امکان ردیابی این سهام پس از فروش بلوک تصریح کرد: همواره در ماه‌های اخیر تعدادی از افراد حقوقی یا حقیقی در تابلوی دوم سهام عدالت را به صورت بلوکی می‌خرند، اما مشخص نیست که این سهام توسط این افراد نگهداری می‌شود یا در تابلو فروخته می‌شود؛ بنابراین آمار دقیقی از مبالغ فروخته شده این سهام در دسترس نیست.
غیرمستقیم‌ها زودتر به پول سهام عدالت می‌رسند!
فعال بازار سرمایه با تشریح فرآیند غیرکارشناسی و هیجان زده عرضه سهام عدالت گفت: ذینفعان سهام عدالت دو دسته هستند؛ دسته اول کسانی که روش مستقیم را انتخاب کرده اند و فکر می‌کردند که قرار است با این کار خودشان مدیریت سهام خود را در دست بگیرند؛ اما متاسفانه تبصره‌ای قرار داده شد که این فروش اسما مستقیم و در واقعیت به نفع برخی کارگزاری‌ها انجام شد.
وی ادامه داد: دسته دوم نیز افرادی هستند که روش غیرمسقیم مدیریت سهام عدالت را که پیش فرض سیاست گذار در سامانه بود را نیز تغییر ندادند که به آن‌ها سهام شرکت‌های تعاونی استانی داده شده است. اما در این میان با توجه به فرآیندی که از کار مشاهده می‌شود، در حال حاضر افرادی که روش غیرمستقیم را انتخاب کرده اند می‌توانند با فروش سهام شرکت‌های تعاونی استانی خود هر زمان که بخواهند سهام عدالت خود را به صورت نقد در اختیار داشته باشند.
ساسانی با مقایسه این دو دسته در نحوه دستیابی آنان به منابع حاصل از فروش سهام عدالت هر یک تصریح کرد: بر این اساس دسته دوم با وجود اینکه سهامداران غیر مستقیم سهام عدالت به حساب می‌آیند هم امکان مدیریت بهتر سهام خود را دارند و هم سریع‌تر به نقدینگی و پول سهام خود دست پیدا می‌کنند. ضمن اینکه این روش در بازار سرمایه نیز به صورت منظم‌تر و فاقد هیجان در حال اجراست.
وی یادآور شد: دسته اول که روش مستقیم را انتخاب کرده اند و فروش سهامشان را به کارگزاری‌ها واگذار کرده اند دو تا سه ماه پس از فروش سهام عدالت هنوز پول خود را دریافت نکرده اند. دلیل این تاخیر نیز این است که باید فروش یک بلوک به طور کامل انجام شود و قیمت میانگین فروش محاسبه شود تا بتوانند پول آن را محاسبه و به حساب سهامدار واریز کنند.
بر این اساس می‌توان با صراحت گفت که تاکنون عرضه سهام عدالت در بورس با شیوه‌های بدون کارشناسی صورت گرفته است، حرکتی که با اتکا بر آزمون‌های چند باره و خطا‌های فاحش سبب اجحاف و ارزان فروشی سهام سهامداران عدالت و تشدید ریزش بازار سهام شده است که هر دو چیزی جز زیان برای سهامداران عدالت و سهامداران بازار سرمایه در پی نداشته است! آنچه از پس این بی تدبیری حاصل شده آب گل آلودی بوده است که برای صید ماهی در اختیار برخی کارگزاری‌ها و افراد خاص قرار داده شده است. افرادی که همواره در انتظار وجود چنین اشکالات قانونی برای کسب سود‌های بادآورده در مقررات و دستورالعمل‌ها هستند؛ بنابراین لازم است در شرایط کنونی که عرضه سهام عدالت در بورس متوقف شده، تصمیم گیرندگان با نگاهی کارشناسی‌تر زمینه عرضه مجدد آن را در بورس بررسی و قبل از سودجویان نسبت به رفع این باگ‌ها اقدام کنند تا بازار سرمایه عرصه آزمون و خطای مجدد قرار نگیرد.