اقتصاد۲۴ - مزایای راه‌اندازی منطقه آزاد در توسعه صادرات و پیشرفت تکنولوژی تولید در جهان موجب شد تا ایران نیز تعدادی از مناطق را به عنوان منطقه آزاد معرفی کرده و برنامه‌ریزی‌ها برای نیل به اهداف خود که پیوند خوردن با اقتصاد آزاد جهانی است، پیگیری کند. طی این سال‌ها از محاسن و معایب مناطق آزاد زیاد گفته شده است. با این حال امروز باید پرسید که مشکلات مناطق آزاد ایران در رقابت با نمونه‌های برتر جهانی چیست.
فرزین حقدل، کارشناس مناطق آزاد و معاون اقتصادی اسبق منطقه آزاد چابهار در گفتگو با خبرنگار اقتصاد ۲۴ با اشاره به تاریخچه شکل‌گیری مناطق آزاد در ایران اظهار داشت: ایجاد مناطق آزاد در ایران به نوعی کپی‌برداری از نمونه‌های موفق کشور‌های موفق دنیا بوده است. کشور‌های پیشرفته مناطق را به این دلیل ایجاد کردند که بتوانند یک اقتصاد آزاد را شکل دهند و کریدور و ارتباط بین اقتصاد ملی و جهانی به وجود آورند. ضمناً آن‌ها اهدافی همچون انتقال تکنولوژی و تسهیل و افزایش صادرات را نیز به عهده دارند.
بیشتر بخوانید: ایجاد اشتغال پایدار یکی از اهداف محقق شده در مناطق آزاد کشور است
او ادامه داد: این مناطق برای اینکه بتوانند چابک باشند باید مزیت‌هایی اقتصادی برای سرمایه‌گذاران نسبت به دیگر نقاط داشته باشند. از جمله این مزیت‌ها معافیت‌های کمرگی و مالیتی است که آن را از سایر مناطق متمایز می‌کند. در همه دنیا نیز وقتی منطقه آزاد تعریف می‌کنم معافیت‌ها را لحاظ می‌کنیم.
حقدل با اشاره به اینکه در کشور ما از سال ۶۹ پس از پایان جنگ و در دوران سازندگی ایده مناطق آزاد مطرح شد، گفت: طی تحقیقاتی که آن زمان انجام شد، سه منطقه کیش، قشم و چابهار ایجاد شدند. آن زمان این مناطق مستقیما زیر نظر رئیس جمهور بودند که طبق قانون کلیه اختیارات و وظایف دولتی در این مناطق به سازمان‌های هر منطقه تفویض شد تا ماموریت‌هایی را که به عهده آن‌ها است، انجام دهند.
او ادامه داد: در سال بعد قانون و مقررات خاص مناطق آزاد نیز وضع شد. این قوانین طبق پیشنهادات دولت به مجلس شورای اسلامی ارائه شد و برای تایید به شورای نگهبان رفت. در سال‌های بعد نیز ایده ایجاد مناطق آزاد اروند، ارس، انزلی و ماکو مطرح شد و اخیرا هم منطقه آزاد فرودگاه، اما خمینی عنوان شده است. در سال‌های بعد شاهد شکل‌گیری مناطق ویژه اقتصادی بودیم کهگستردگی بیشتری نسبت به مناطق آزاد داشتند، اما مزیت‌های کمتری را شامل می‌شدند.
این کارشناس مناطق آزاد تصریح کرد: طبق ماده ۵ قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری-صنعتی این مناطق منحصراً بر‌اساس این قانون و اساسنامه‌های مربوط اداره خواهد شد. مدیران عامل در این مناطق بالاترین مقام اجرایی هستند و کلیه وظایف و اختیارات دولتی به آن‌ها تفویض شده است. می‌توانند در حوزه عمل خود مطابق با مصالح و شرایط تصمیم گیری کنند.
او با اشاره به هدف شکل‌گیری مناطق آزاد در قرارگیری ایران در مسیر پیوستن به سازمان تجارت جهانی، گفت: قرار بود مناطق آزاد پایلوتی برای پیوستن کل ایران به ملزومات اقتصاد بازار آزاد شوند. خواه ناخواه ایران نیز باید در آینده به سازمان تجارت جهانی بپیوندد. چون این اتفاق به یکباره نمی‌افتد ما می‌خواستیم در این مناطق آزمون و خطا کنیم تا در این فرآیند کشور دچار آسیب نشود.
او در ادامه تصریح کرد: متاسفانه با ایجاد مناطق آزاد برخی دستگاه‌های دولتی نگران از این بودند که بخشی از حوزه عمل و اختیاراتشان کم شده و از زیر سلطه آن‌ها بیرون آمده است. اولین چالش این بود که دستگاه‌ها زیر بار کاهش حوزه اعمال حکمیت خود نرفتند. در برخی مناطق استانداران و فرمانداران از اینکه مناطق آزاد از آن‌ها فرمانبرداری ندارند، نگران شدند. در استان هرمزگان که دو منطقه آزاد کیش و قشم دولتی در آن‌ها قرار دارد، نگرانی‌هایی ایجاد شد. این مسئله مشکلاتی را برای توسعه و پیشرفت در محدوده مناطق آزاد به وجود آورد.
مشکل سازمان‌ها در استفاده از اختیارات
او با تاکید بر بیماری اقتصادی وابستگی به نفت در ایران، گفت: از آنجا که مناطق آزاد به منابع دولتی وابسته نیستند، هر چه بیشتر می‌کوشند تا از طریق توسعه گردشگری و ایجاد راهکار‌های دیگر، درآمدزایی کنند. مناطق آزاد متکی به منابع سهل الوصول دولتی نیستند.
او ادامه داد: با اینحال، چون مناطق آزاد خیلی از اهرم‌های قدرتی که در دست داشتند استفاده نکردند، نتوانستند به توفیقاتی که در اهداف ما بود برسند. درست است که مناطق آزاد در گستره مرز‌های سیاسی هستند، اما خارج از مرز‌های بازرگانی و گمرکی قرار دارند.
حقدل خاطرنشان کرد: منطقه آزاد کیش از ابتدا زیرساخت‌هایی برای توسعه داشت، اما دیگر مناطق عمدتاً مناطق محرومی بودند که حتی زیرساخت‌های معمولی مثل آسفالت و جاده نیز در آن‌ها فراهم نبود. تمام بار وظایف دولت از جمله تامین آب و برق و خدمات پزشکی بر عهده سازمان‌های مناطق بود، اما در عینحال اختیارات دولتی را به طور کامل به سازمان‌های مناطق نداده بودند.
او ادامه داد: این مشکلات موجب شد که واردات و فروش زمین در مناطق آزاد افزایش یابد، اما کسانی که این نقد را وارد می‌کردند، اشاره‌ای به مشکلات سازمان‌ها در استفاده از اختیاراتشان نمی‌کردند.
این کارشناس مناطق آزاد تاکید کرد: من بیش از ۲۰ سال است که در مناطق فعالیت می‌کنم و معتقدم با وجود مشکلات زیادی که داشتند، عملکرد مناطق آزاد مثبت بوده است. مثل این است که سرباز خلع سلاح شده‌ای را به جنگ عده‌ای بفرستیم که تا بن دندان مسلح هستند.
او ادامه داد: محرومیت‌ها در برخی مناطق آزاد به حدی زیاد است که توان مقابله با شهر‌های خودمان را هم ندارند، چه برسد به اینکه با مناطق آزاد برتر دنیا از جمله جبل علی دبی، هنگ کنگ، سنگاپور و دیگر مناطق آزاد اروپایی رقابت کنند. خیلی‌ها سرزنش می‌کنند که چرا منطقه آزاد قشم که همزمان با جبل علی شروع به کار کرد، نتوانست پیشرفتی همچون جبل علی داشته باشد.
چرا توسعه قشم همگام با جبل علی نبود؟
او ادامه داد: این افراد اشاره نمی‌کنند که چه هزینه‌های میلیارد دلاری برای ایجاد زیرساخت در جبل علی انجام شد. در حالیکه دکتر شمس اولین مدیرعامل منطقه آزاد قشم نقل می‌کند که با بودجه ۵۰ میلیون تومانی که با دلار آن زمان حدود ۲۰ هزار دلار بود، فعالیت را آغاز کرد. این رقم با هزینه‌های میلیارد دلاری در دبی قابل مقایسه نیست. اگر این مسئله را در نظر بگیریم خواهیم دید که پیشرفت امروز منطقه آزاد قشم تا چه حد مثبت و خوب بوده است.
حقدل با اشاره به اینکه مناطق آزاد با توجه به امکاناتی که داشتند در دولت‌های مختلف به سهم خود کار‌های خوبی را انجام داده‌اند، گفت: اگر قرار بود بر اساس بودجه‌های قطره چکانی قشم راه توسعه را بپیماید، الان بسیار عقب بود و شهر قشم به هیچ وجه امکانات فعلی را نداشت.
او با اشاره به تلاش دولت تدبیر و امید در توسعه مناطق آزاد و حل مشکلات آن‌ها گفت: یکی از اقداماتی که در دولت انجام شده، پرداختن به بحث توسعه صادرات بوده است. واحد‌های صنعتی و تولیدی به جایی رسیده که در توسعه صادرات رشد خوبی را شاهد باشیم. تلاش برای ایجاد تراز تجاری مثبت در مناطق آزاد اتفاقی است که در این دولت افتاده است.
وی با تاکید بر اینکه تنها ۲۰ تا ۳۰ درصد قوانین مناطق آزاد اجرا می‌شود، گفت: اگر چند سال اجازه داده شود که مناطق آزاد همه ظرفیت‌های قانونی خود را محقق کنندف خواهیم دید که چه پیشرفتی حاصل می‌شود.