زلزله ژئوپولیتیک در پایان قرن؛ اتحاد جماهیر شوروی چگونه فروپاشید؟

اقتصاد ۲۴-فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در ماه دسامبر سال ۱۹۹۱ یکی از مهمترین رویداد‌های ژئوپولیتیک قرنی بود که دو جنگ جهانی در آن روی داده بود.
ساختاری که پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفت و از دل آن جنگ سرد به وجود آمد بی‌شک بدون نقش محوری ارتش سرخ در جریان جنگ جهانی دوم نمی‌توانست پدید بیاید. چهل سال پس از پایان جنگ جهانی دوم سیاستمداری در اتحاد جماهیر شوروی سابق به قدرت رسید که «پرسترویکا» یا رشته اصلاحات اقتصادی را در دستور کار داشت.

میخائیل گورباچف، دبیرکل جدید کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۵ همچنین سیاست «گلاسنوست» به معنای فضای باز را دنبال می‌کرد. او که اکنون با وجود گذشت ۳۰ سال از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی همچنان در سن ۹۰ سالگی در قید حیات است با اجرای این برنامه‌ها نه‌تن‌ها نتوانست اتحاد جماهیر شوروی را از بحران خارج کند بلکه در عمل زمینه فروپاشی آن را فراهم کرد.

چند دهه رقابت تسلیحاتی با ایالات متحده آمریکا در جریان جنگ سرد پایه‌های اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی را متزلزل کرده بود. در چنین شرایطی بود که مسکو با شورش‌هایی در منطقه قفقاز و سپس حوزه دریای بالتیک روبه‌رو شد.
ارتش سرخ در ماه ژانویه سال ۱۹۹۱ یعنی یک سال و سه ماه پس از فرو ریختن دیوار برلین مجبور به دخالت در لیتوانی شد تا با تظاهرکنندگان مقابله کند. تیراندازی به سوی معترضان چند کشته بر جای گذاشت، اما مانع از اعلام استقلال لیتوانی از اتحاد جماهیر شوروی نشد. استونی و لتونی نیز پس از لیتوانی اعلام استقلال کردند.

با این حال اتحاد جماهیر شوروی همچنان پابرجا بود. ضربه مهلک به آن در ماه اوت ۱۹۹۱ در جریان تلاش برای کودتا علیه میخائیل گورباچف از سوی شماری از مسئولان عالی‌رتبه زده شد. تلویزیون دولتی بیانیه‌ای را قرائت کرد که براساس آن میخائیل گورباچف به دلیل مشکل جسمانی دیگر قادر به ادامه فعالیت به عنوان رهبر اتحاد جماهیر شوروی نبود.
در این بیانیه تشکیل کمیته کشوری برای وضعیت اضطراری اعلام شده بود. هدف این کمیته جلوگیری از غلتیدن کشور در «هرج و مرج و آنارشی» عنوان می‌شد. همزمان تانک‌ها دسته دسته وارد خیابان‌های مسکو شده بودند. تلاش برای کودتا پس از دو روز شکست خورد، اما زمینه‌ساز رویداد‌هایی شد که طی چند ماه فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را رقم زد.

بوریس یلتسین، رئیس فدراسیون روسیه در اتحاد جماهیر شوروی پیروز واقعی رویداد‌هایی بود که میخائیل گورباچف در جریان آن ضعیف و آسیب‌پذیر به نظر می‌رسید.
بسیاری از جمهوری‌های عضو اتحاد جماهیر شوروی از جمله اوکراین و بلاروس طی روز‌های بعد اعلام استقلال کردند. روسای جمهوری بلاروس، اوکراین و فدراسیون روسیه در روز هشتم دسامبر ۱۹۹۱ معاهده مینسک را امضاء کردند. در این سند انحلال اتحاد جماهیر شوروی مورد تائید قرار گرفته بود و همزمان از شکل‌گیری اتحادیه کشور‌های مستقل مشترک المنافع (C.I.S) سخن به میان آمده بود.

بیشتر بخوانید: روایت پوتین از تبعات اقتصادی فروپاشی روسیه تاریخی؛ به عنوان شغل دوم مسافرکشی می‌کردم

قزاقستان آخرین جمهوری عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که اعلام استقلال کرد. همه کشور‌های تازه استقلال یافته به استثنای گرجستان و کشور‌های حوزه دریای بالتیک در روز ۲۱ دسامبر ۱۹۹۱ به عضویت اتحادیه کشور‌های مستقل مشترک المنافع درآمدند.
میخائیل گورباچف چهار روز بعد در روز ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ در پیامی تلویزیونی اعلام کرد که از مقامش کناره‌گیری می‌کند. ساعاتی بعد پرچم سرخ اتحاد جماهیر شوروی بر فراز کاخ کرملین جای خود را به پرچم سه رنگ روسیه داد.

یورونیوز