بلوای نان و گندم در خاورمیانه

اقتصاد۲۴- روند صعودی قیمت گندم که پس از تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، زمینه بالا رفتن قیمت نان را فراهم کرده است؛ قوت غالب مردم این منطقه که پیش‌تر نیز افزایش قیمت آن جرقه شورش‌های شهری و اعتراض‌ها و تظاهرات خیابانی را علیه رژیم‌های حاکم زده است، در حالی که به‌طور متوسط یک‌چهارم رژیم غذایی اروپایی‌ها شامل نان است، در خاورمیانه و شمال آفریقا نان و غلات نیمی از رژیم غذایی مردم را تشکیل می‌دهد و با آغاز روند گرانی گندم تامین آن دشوارتر شده است. براساس انتشار گزارش‌های مستند بین‌المللی همان‌طورکه کارشناسان اقتصادی پیش‌بینی می‌کردند قیمت گندم به بالاترین سطح خود از سال ۲۰۰۸ به دلیل نگرانی‌های فزاینده از کمبود این محصول استراتژیک جهانی رسیده است. قیمت جهانی گندم در یک سال گذشته بیش از ۵۰ درصد افزایش یافته است. یک سال پیش و در جریان داد و ستد‌های چهارم ماه مه هر کیلوگرم گندم در بازار جهانی به قیمت ۲۵ سنت یورو (۷ هزار و ۵۰۰ تومان) معامله می‌شد، این نرخ روز گذشته (۵ مه ۲۰۲۲) ۳۹ سنت یورو (۱۱ هزار و ۷۰۰ تومان) است.

بیشتر بخوانید: متولیان غذا در فهرست شرکت‌های زیان‌ده دولتی و ابربدهکاران بانکی

به گزارش فائو، روسیه و اوکراین روی هم رفته تقریبا یک‌سوم صادرات جهانی گندم را تامین می‌کنند و از زمان حمله روسیه به همسایه خود، صادرات گندم در بنادر دریای سیاه به کمترین حجم خود در طول ۱۰ سال گذشته رسیده و گاهی در برخی از این بنادر صادرات گندم متوقف شده است و این یعنی شروع بحران گندم در جهان.
بهای جهانی هر کیلوگرم گندم یک روز پیش از آغاز تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و تحت‌تاثیر وقوع خشکسالی در برخی کشور‌های تولیدکننده عمده از جمله امریکا به ۲۸ سنت یورو رسیده بود. اما با آغاز جنگ و در فاصله ۲۴ فوریه تا ۵ مه یعنی طی ۷۱ روز قیمت جهانی گندم ۳۹ درصد افزایش یافته است. بدین‌ترتیب قیمت گندم رکورد تاریخی اول فوریه سال ۲۰۰۸ را نیز پشت سر گذاشت. با نگاهی به معاملات آتی گندم در بورس شیکاگو می‌توان دریافت قیمت گندم به بالاترین سطح خود در ۱۴ سال گذشته رسیده است به‌طوری که با ۶.۶ درصد افزایش قیمت هر بوشل (تقریبا ۴ کیلو) به ۱۲.۰۹ دلار رسید و همچنین انتظارات برای افزایش بیشتر قیمت نیز وجود دارد. موسسات مطالعاتی بین‌المللی در امریکا اعلام کرده‌اند در صورت بسته ماندن صادرات گندم از دریای سیاه، قیمت‌ها ممکن است در یک سناریوی (بسیار صعودی) به ۱۴ یا ۱۴.۵۰ دلار افزایش یابد و تا مدت‌های مدید این قیمت‌ها نزولی نشود.
روسیه پس از اتحادیه اروپا، چین و هند و بالاتر از ایالات متحده، چهارمین تولید‌کننده گندم در جهان است و اوکراین نیز از این نظر پایین‌تر از استرالیا و بالاتر از پاکستان، کانادا و آرژانتین در جایگاه هفتم قرار دارد. اما در بازار جهانی گندم، روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده محسوب می‌شود و این کشور به همراه اوکراین کمی بیش از ۲۵ درصد یا یک‌چهارم گندم صادرشده به بازار جهانی گندم را تامین می‌کردند. این کاهش صادرات موجب شده تا قیمت از نان تا بیسکوییت و رشته‌های فرنگی و حتی نودل که مصرف عمده‌ای در کشور‌های اروپایی از جمله ایتالیا دارد به‌شدت بالا رود که این موضوع برای مردم دنیا اصلا خوشایند نیست.
البته در خاورمیانه اوضاع به شکل دیگری پیش می‌رود. نزدیک به نیمی از واردات گندم تونس از اوکراین بود و در پی تهاجم نظامی روسیه سطح عمومی قیمت‌ها در این کشور به بالاترین سطح در ۱۴ سال گذشته رسیده است. یمن که خود از سال ۲۰۱۴ درگیر جنگی ویرانگر است، تقریبا تمام گندم مصرفی خود را وارد می‌کند که بیش از یک‌سوم آن از روسیه و اوکراین تامین می‌شد. لبنان، کشوری که در بحران اقتصادی و تورم بی‌سابقه گرفتار است، معمولا بیش از نیمی از گندم مورد نیاز خود را از اوکراین وارد می‌کرد و به همین دلیل، مطابق اعلام وزارت اقتصاد و تجارت لبنان، ذخیره استراتژ‌یک این کشور تنها تا یک ماه و نیم آینده پاسخگوی تقاضای عمومی خواهد بود. مصر هم که بزرگ‌ترین وارد‌کننده گندم در جهان است. ترکیه و مراکش نیز طی سال‌های اخیر در میان ۱۰ وارد‌کننده عمده گندم قرار داشته‌اند. در ایران نیز دولت با حذف ارز ترجیحی مختص واردات کالا‌های اساسی، قیمت آرد غیریارانه‌ای را با هدف آنچه مبارزه با قاچاق عنوان کرده، افزایش داده است.

بیشتر بخوانید: انحصارطلبان در کمین بازار ماکارونی

از همه بدتر این است که کشور چین به عنوان یکی از تولیدکنندگان گندم و بزرگ‌ترین واردکنندگان گندم از هم‌اکنون اقدام به پیش‌خرید گندم کرده است. این مساله موجب می‌شود تا کمبود گندم در جهان به‌شدت به چشم آید و در این جنگ خرید هرکس بیشترین پول را پرداخت کند گندم راحت‌تری به دست می‌آورد.
خریداران چینی اخیرا به جز گندم حدود ۲۰ محموله سویای امریکایی و حدود ۱۰ محموله ذرت را نیز رزرو کرده‌اند که این نشان می‌دهد غیر از گندم باید منتظر بحران در دیگر غلات نیز باشیم.
فائو همچنین در گزارشی ابراز نگرانی کرده و معتقد است کمبود گندم به کشور‌های فقیر آسیب می‌زند. سازمان ملل متحد در سال گذشته حداقل ۱.۴ میلیون تن گندم و همچنین سایر غلات و مواد غذایی را برای توزیع در کشور‌های فقیر خریداری کرد که ۷۰ درصد آن از اوکراین و روسیه بود. اما اکنون نمی‌توان این میزان گندم را وارد کرد. عارف حسین، اقتصاددان ارشد در برنامه جهانی غذا سازمان ملل گفته است: «افزایش اخیر در قیمت غلات توانایی ما برای ارایه کمک را محدود خواهد کرد. این یک شوک غیر ضروری با ابعاد عظیم است.»
آخرین باری که قیمت گندم به‌شدت نسبت به سال‌های قبل بالا رفت مربوط به سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ به دلیل کاهش شدید تولید در کشور‌های پیشرو تولیدکننده مانند استرالیا و روسیه بود که نتیجه آن بحران‌های تامین غذا در ۴۰ کشور جهان بود که از جمله آن درگیری در کشور‌های خاورمیانه بود که با نام بهار عربی شهرت یافت.
هم‌اکنون کشور‌هایی همچون مصر، تونس، لیبی، از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا با مشکل کمبود گندم مواجه هستند در اروپا نیز اغلب کشور‌ها با مشکل مواجه هستند تا جایی که حتی مردم لندن این روز‌ها در صف گرفتن غذای یارانه‌ای و مجانی حضور دارند که این می‌تواند برای بقای سیاستمداران بسیار خطرناک باشد. تحلیلگران معتقدند این مشکلی نیست که به این زودی حل شود. ذخایر گندم در همه جا به بدترین میزان رسیده است و شاید کشور‌هایی که پول داشته باشند، بتوانند از این بحران عبور کنند، آن‌هم به شرط مصرف بهینه و درست.

بیشتر بخوانید: نان سنگک و بربری چقدر خواهد شد؟

البته معمولا حکومت‌های اقتدارگرای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا سعی کرده‌اند تا با اعطای یارانه، مانع از افزایش قیمت نان به عنوان عامل بالقوه اعتراض‌های عمومی شوند. بر همین اساس نیز دولت ایران بلافاصله پس از افزایش ۵ تا ۱۰ برابری قیمت آرد، به مردم وعده داده که با اعطای یارانه نقدی بیشتر مانع از انتقال هزینه افزایش قیمت نان به دوش مردم خواهد شد.
دولت‌های مصر و لبنان نیز همچون دولت ایران تاکنون تلاش کرده‌اند با اعطای یارانه سنگین مانع از جهش قیمت نان شوند ولی عبدالفتاح سیسی، رییس‌جمهوری مصر، پیش از وقوع گرانی‌های اخیر در بازار جهانی اعلام کرد: «دولت من نمی‌تواند ۲۰ قرص نان را به قیمت یک سیگار تهیه کند.» امین سلام، وزیر اقتصاد و تجارت لبنان نیز اخیرا هشدار داد که در صورت ادامه روند صعودی قیمت‌ها بانک مرکزی لبنان توان تامین یارانه نان را نخواهد داشت.

منبع: روزنامه اعتماد