مسیر روابط ایران و باکو به سوی تنش بیشتر

اقتصاد۲۴-  ساعت هشت صبح جمعه هفتم بهمن‌ماه ۱۴۰۱، یک مهاجم مسلح به نام «یاسین حس ین‌زاده» به سفارتخانه جمهوری آذربایجان در تهران حمله کرد که در این حادثه یک نفر کشته و دو نفر مجروح شدند. اندکی پس از تیراندازی فرد مسلح، رئیس پلیس پایتخت اعلام کرد که با سرعت عمل پلیس، فرد مهاجم بلافاصله دستگیر شد. با بازجویی از این فرد ضارب مشخص شد او با انگیزه شخصی و با تصور اینکه همسرش در داخل سفارت است به این محل هجوم آورده است. در نخستین واکنش به این حادثه، الهام علی‌اف با تروریستی عنوان کردن آن گفت: «من اقدام تروریستی امروز علیه سفارت کشورمان در تهران را به شدت محکوم می‌کنم و صمیمانه‌ترین تسلیت خود را به خانواده و بستگان ستوان ارشد عسگروف اورخان رضوان‌اوغلو - که هنگام حفاظت از سفارت و کارکنان آن درگذشت - ابراز می‌دارم.»

به گزارش هم میهن، رئیس‌جمهور آذربایجان همچنین عنوان کرد: «ما خواستار بررسی فوری این اقدام تروریستی و مجازات تروریست‌ها هستیم. حمله تروریستی به نمایندگی‌های دیپلماتیک غیرقابل‌قبول است.» پس از این سخنان، آیخان حاجی‌زاده، رئیس اداره مطبوعاتی وزارت امور خارجه جمهوری‌آذربایجان اعلام کرد: «هر کشوری مسئول تأمین امنیت سفارت‌ها در کشور خود است. دولت آذربایجان قصد دارد به‌زودی سفارت خود در تهران را تخلیه کند.»

ایران تغییر مرز‌های تاریخی را قبول ندارد

تنش در روابط ایران و جمهوری‌آذربایجان، اما از ماه‌ها قبل و پس از پایان جنگ ۴۴روزه با ارمنستان آغاز شده بود، در حالی ایران و در رأس آن مقام رهبری به‌صورت علنی در جریان این مناقشه حمایت خود را از تمامیت ارضی بازگشت اراضی تحت مناقشه در قره‌باغ به جمهوری آذربایجان تأکید کرده بودند، اما باکو پس از پایان جنگ رویه جدیدی را علیه تهران در پیش گرفت. موضوع علنی در تغییر این رویه مسئله تشکیل آنچه جمهوری آذربایجان به‌عنوان «دالان زنگزور» از آن یاد می‌کند که با عبور از استان «سیونیک» ارمنستان، مرز ایران با این کشور را قطع کرده و عملاً ارتباط زمینی دو کشور را از بین می‌برد. باکو به دنبال آن است تا ارتباطی زمینی با نخجوان ایجاد کرده و دیگر برای دستیابی به این منطقه نیازمند عبور از خاک جمهوری اسلامی ایران نباشد. ایران صراحتاً نسبت به تغییر مرز‌ها و جغرافیای منطقه هشدار داده و مخالفت خود را با ایجاد این مسیر زمینی اعلام کرده است. تأسیس سرکنسولگری ایران در کاپان، مرکز استان سیونیک ارمنستان نیز در راستای همین امر در جریان سفر وزیر امور خارجه به این کشور صورت گرفت. به دنبال همین تنش پیش‌آمده، برگزاری رزمایش‌های مشترک متعدد از سوی جمهوری‌آذربایجان با همراهی پاکستان و ترکیه باعث بروز حساسیت و اقدامات مشابه از. سوی ایران شد که «رزمایش اقتدار نیروی زمینی سپاه» یکی از مهمترین و قابل‌توجه‌ترین آنهاست؛ این رزمایش در تاریخ اول آبان ۱۴۰۱، توسط نیروی زمینی سپاه پاسداران به‌مدت سه روز با محوریت قرارگاه عاشورای این نیرو در نوار مرزی استان‌های اردبیل و آذربایجان‌شرقی با کشور‌های جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان برگزار شد. نیروی زمینی سپاه در این رزمایش تاکتیک‌های جدیدی را به نمایش گذاشت که تا پیش از آن در هیچ‌کدام از رزمایش‌هایش آن‌ها را تمرین نکرده بود.

یکی از مهم ترین این تاکتیک‌ها عملیات عبور از رودخانه بود که در جریان آن گروه مهندسی رزمی ۴۵ جوادالائمه (ع) این نیرو با نصب یک پل PMP به‌روی بخش ایرانی رودخانه ارس توانمندی خود در این زمینه را به نمایش گذاشت. نکته جالب‌توجه آن است که این پل در منطقه سیه‌رود و درست در جایی نصب شده بود که نیرو‌های مرزبانی جمهوری‌آذربایجان قادر به تماشای عبور یگان‌های زرهی نیروی زمینی سپاه از روی آن بودند. «رزمایش اقتدار» سومین و بزرگترین رزمایش سپاه از زمان جنگ دوم قره‌باغ بود. این رزمایش با واکنش باکو مواجه شد و در ۴ آذر ۱۴۰۱ الهام علی‌اف در سخنانی گفت: «در تمام این سال‌ها، شرایطی مشابه امروز هرگز رخ نداده است. ایران ظرف چند ماه دو رزمایش نظامی در مرز ما برگزار کرده است؛ بنابراین ما مجبور به برگزاری رزمایش نظامی شدیم تا نشان دهیم از کسی نمی‌ترسیم.»

رفت و برگشت اتهامات

در تازه‌ترین تحولات، رسانه‌های باکو از دستگیری هشت‌تن به اتهام جاسوسی برای ایران در لنکران و شهرک خیردالان و روستای فاطمایی خبر دادند. همچنین اعلام شد سه‌نفر از دستگیرشدگان به نام‌های شیخ زمان، سیدفائق و کربلایی وقار از فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه مشهد مقدس هستند. باکو پیش از این نیز بار‌ها با دستگیری مخالفان خود، آن‌ها را به جاسوسی برای تهران متهم کرده است. این خبر در حالی روز ۱۲ فروردین منتشر شد که پیش از آن روابط عمومی وزارت امور خارجه ایران با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرده بود، در پی تداوم اقدامات خارج از نزاکت و توهین‌آمیز توسط برخی رسانه‌های جمهوری‌آذربایجان، سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو با ارسال یادداشت اعتراض شدیداللحنی به وزارت امور خارجه این کشور، ضمن درخواست توقف این روند و جبران آن، نسبت به عواقب منفی و خسارت‌بار تداوم این بداخلاقی رسانه‌ای بر مناسبات آتی دو کشور هشدار داده است.

بیشتر بخوانید: گسترش همکاری‌های اقتصادی آذربایجان و اسرائیل و مخاطرات آن برای ایران/ نفوذ تل‌آویو در حوزه‌های انرژی، کشاورزی و تسلیحاتی باکو

باکو همچنین در همان روز ۱۲ فروردین مدعی شد که در تحقیقات اولیه درباره ترور فاضل مصطفی، رهبر حزب نظام بزرگ و نماینده پارلمان جمهوری‌آذربایجان اثر انگشت ایران مشاهده می‌شود. روز ۲۸ مارس، یکی از نمایندگان پارلمان جمهوری‌آذربایجان از سوی افراد ناشناس موردحمله قرار گرفت و با دو گلوله در مقابل منزلش مجروح شد. برخی رسانه‌های آذربایجانی با اشاره به مواضع ضدایرانی این نماینده، مدعی شده بودند که ایران در ماجرای ترور وی نقش دارد.

اسرائیل، مؤلفه تنش‌زا

موضوع قابل‌توجه در روابط ایران با جمهوری‌آذربایجان که در ۱۸ ماه گذشته نمود علنی‌تری پیدا کرده و تهران صراحتاً در خصوص آن به باکو هشدار داده است، تعمیق و گسترش روابط این کشور با تل‌آویو است. حضور گسترده و علنی شرکت‌های اسرائیلی در آذربایجان و تصمیم باکو برای بازگشایی سفارت در اسرائیل در برهه‌ای که روابط این کشور با ایران در سرآغاز تنشی بی‌سابقه بود، موجب شد تا مقامات جمهوری اسلامی بار‌ها در سخنان‌شان نسبت به این تصمیم همسایه شمالی واکنش نشان دهند. در نهایت و در تاریخ ۹ فروردین ۱۴۰۲، الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل در حساب توئیتر خود نوشت: «خبر تاریخی! در حال حاضر میزبان وزیر امور خارجه آذربایجان در وزارت امور خارجه هستم.» در جریان سفر جیحون بایراموف به اسرائیل، سفارت این کشور به‌صورت رسمی در تل‌آویو افتتاح شد. همچنین سخنان الی کوهن مبنی بر تشکیل «جبهه متحد علیه ایران» در جریان دیدار با همتای آذربایجانی، واکنش ایران را به همراه داشت و سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان خواستار توضیح مقامات جمهوری‌آذربایجان شد.

ناصر کنعانی همچنین در حساب توئیتر خود نوشت: «از دولت آذربایجان خواستیم در مورد سخنان وزیر خارجه رژیم صهیونیستی مبنی بر توافق با آذربایجان برای «تشکیل جبهه متحد علیه ایران» توضیح دهد. سخنگوی آذربایجان طفره رفت و سراغ اتهام‌زنی‌های جدید علیه ایران رفت. آیا تداوم سکوت، مهر تأیید ضمنی بر اظهارات شریک استراتژیک باکو نیست؟ رژیم جنایتکار صهیونیستی از نزدیک شدن به کشور‌های مسلمان، هدفی جز ایجاد اختلاف و چنددستگی در امت اسلامی برای تحقق مطامع توسعه‌طلبانه خود ندارد. به برادران و خواهران مسلمان در آذربایجان توصیه می‌کنیم نسبت به نیات واقعی دشمن صهیونیستی هوشیار باشند.»

اسرائیل در اوایل دهه ۱۹۹۰ سفارت خود را در باکو، پایتخت آذربایجان افتتاح کرده بود و آذربایجان بار‌ها میزبان رهبران اسرائیل بوده است، اما این کشور با پیگیری سیاست چنددهه‌ای نداشتن نمایندگی دیپلماتیک در کشور یهود سعی می‌کرد تا موجب ایجاد حساسیت در ایران نشود. جمهوری‌آذربایجان یکی از تأمین‌کنندگان عمده نفت اسرائیل است. این کشور همچنین هواپیما‌های بدون سرنشین با فناوری پیشرفته و سایر تسلیحات را از اسرائیل خریداری می‌کند که در جنگ علیه ارمنستان بسیار مهم بود. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم، اسرائیل از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ پس از روسیه دومین تأمین‌کننده تسلیحات به آذربایجان است.