پیام‌های پنهان مذاکرات ریاض بین روسیه و آمریکا؛ آیا توافق اوکراین محور ایران و روسیه را می‌شکند؟

اقتصاد۲۴- روابط روسیه و ایران در زمینه نظامی، اقتصادی و مالی با تقویت همکاری‌ها از جمله توافقات بانکی، حذف دلار از مبادلات و ادغام سیستم‌های پرداخت، به‌شدت گسترش یافته است. اما نزدیکی مسکو به ایران ناشی از تحریم‌های غرب و نیاز روسیه به جایگزین‌های تجاری است و ممکن است با تغییرات در سیاست‌های تحریمی آمریکا یا توافقات احتمالی روسیه و واشنگتن متزلزل شود.

آیا توافق صلح اوکراین، روابط ایران و روسیه را تغییر می‌دهد؟

هفته گذشته، عربستان سعودی میزبان نشستی مهم میان مقامات ارشد ایالات متحده و روسیه بود که تأثیرات گسترده‌ای بر مناطق مختلف از جمله خلیج فارس، ایران، قفقاز جنوبی و حتی اروپا داشت. طی سه سال گذشته و از زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین، روابط میان روسیه و ایران به طور چشمگیری تقویت شده است. این روابط گسترش‌یافته طیف وسیعی از همکاری‌ها، از فروش تسلیحات و همکاری‌های فضایی گرفته تا امضای یک توافق جامع مشارکت در اجلاس مسکو در ژانویه ۲۰۲۵ را شامل می‌شود.

در حالی که تاریخچه روابط تهران و مسکو با بی‌اعتمادی‌های دیرینه همراه بوده، به نظر می‌رسد این دو کشور اکنون در حال شکل‌دادن به یک محور نظامی و سیاسی مشترک هستند. نمونه‌ای آشکار از این همکاری، طرح سه‌جانبه‌ای بود که در تاریخ ۱۸ فوریه میان جمهوری آذربایجان، روسیه و ایران برای تکمیل خط راه‌آهن رشت-آستارا در کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب تدوین شد.

توافق مالی ایران و روسیه؛ پایان دلار در مبادلات دوجانبه؟

با این حال، نباید این نزدیکی روابط را امری ثابت و تغییرناپذیر دانست. هرگونه توافق احتمالی میان روسیه و ایالات متحده در خصوص اوکراین، می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر روابط مسکو و تهران داشته باشد. بسیاری از تلاش‌های روسیه برای تقویت روابط با ایران، ناشی از نیاز این کشور به تسلیحات جدید و جستجوی راه‌هایی برای کاهش فشار ناشی از تحریم‌های غرب است.

بیشتر بخوانید:پشت پرده چرخش زلنسکی: فروش معادن اوکراین در ازای حمایت نظامی آمریکا

یکی از حوزه‌هایی که شاهد همکاری روزافزون میان ایران و روسیه بوده، بانکداری و تجارت غیر دلاری است. ماده ۲۰ توافق جامع مشارکت استراتژیک ایران و روسیه که در ژانویه به امضا رسید، به این همکاری اشاره دارد. در دسامبر ۲۰۲۲، بانک روسی «وی‌تی‌بی» (VTB) انتقال پول به ایران را آغاز کرد و چند ماه بعد، در ماه مه ۲۰۲۳ دفتر نمایندگی خود را در تهران افتتاح کرد. علاوه بر این، در سال ۲۰۲۳، سیستم‌های پیام‌رسان مالی ملی ایران و روسیه، یعنی سامانه پیام‌رسان مالی روسیه (SPFS) و سامانه سپام ایران، به یکدیگر متصل شدند. این اتصال، امکان تبادل مستقیم اطلاعات تراکنش‌های بانکی بین دو کشور را فراهم کرده است.

یکی از نهاد‌های کلیدی در همکاری‌های مالی میان ایران و روسیه، بانک ایرانی «میر بیزنس بانک» است که به طور کامل متعلق به بانک ملی ایران بوده و نقش محوری در این همکاری‌ها ایفا می‌کند. در اکتبر ۲۰۲۳، این بانک دفاتری در شهر‌های آستراخان و قازان روسیه افتتاح کرد. از تابستان همان سال نیز امکان استفاده از کارت‌های بانکی میر بیزنس بانک برای پرداخت به ریال در سفر روس‌ها به جمهوری اسلامی فراهم شد.

در ژوئیه ۲۰۲۴، بانک‌های مرکزی ایران و روسیه توافقی برای مبادله ارزی امضا کردند که منجر به ادغام سامانه پرداخت روسی «میر» با سامانه شتاب ایران شد. مرحله نخست این پروژه در نوامبر همان سال به اجرا درآمد و به شهروندان ایرانی اجازه داد از خودپرداز‌های روسیه وجه نقد دریافت کنند. در مرحله دوم، قرار است گردشگران روسی نیز بتوانند در ایران با استفاده از کارت‌های بانکی خود وجه نقد برداشت کنند. اگرچه مرحله سوم این ادغام نیز برنامه‌ریزی شده، اما اطلاعات دقیقی درباره جزئیات آن هنوز منتشر نشده است.

پسکوف: همکاری با تهران ادامه دارد؛ اما آیا کرملین صادق است؟

با وجود پیشرفت‌هایی که در ادغام سیستم‌های مالی ایران و روسیه حاصل شده، مقررات داخلی ایران همچنان به‌عنوان یک مانع جدی در مسیر این همکاری‌ها باقی مانده است. یکی از چالش‌های اصلی، وجود نرخ‌های چندگانه ارز در ایران است که بسیاری از تجار و گردشگران روس را مجبور می‌کند به‌جای استفاده از سیستم‌های بانکی، وجه نقد به ایران بیاورند. این تصمیم به آنها کمک می‌کند تا از نرخ‌های نامطلوب تبدیل ارز و نوسانات بازار غیررسمی دوری کنند. علاوه بر این، یک مشکل فنی نیز وجود دارد: کارت‌های بانکی ایران همچنان از نوار مغناطیسی استفاده می‌کنند؛ در حالی که بانک‌های روسی مدت‌هاست به کارت‌های تراشه‌دار پیشرفته‌تر روی آورده‌اند.

بیشتر بخوانید:تحلیل عراقچی از پاسخ تند زلنسکی به ترامپ

در نوامبر ۲۰۲۴، ایران و روسیه رسماً دلار را از تسویه‌حساب‌های دوجانبه خود حذف کرده و ارز‌های ملی را جایگزین آن کردند. گزارش‌ها نشان می‌دهند که در سال گذشته سهم ارز‌های ملی در تبادلات میان دو کشور ۱۲.۴ درصد افزایش یافت و اکنون بیش از ۹۶ درصد از تجارت دوجانبه را شامل می‌شود. همچنین در سال ۲۰۲۴، ایران و روسیه برای مقابله با محدودیت‌های مالی اعمال‌شده توسط غرب، به استفاده از دارایی‌های دیجیتال روی آوردند. بر اساس گزارش کریپتونیوز، نهاد‌های تحریمی در این فرآیند حدود ۱۵.۸ میلیارد دلار ارز دیجیتال دریافت کرده‌اند.

با این حال، اگر ایالات متحده تصمیم بگیرد تحریم‌های خود علیه روسیه را پس از توافق احتمالی آتش‌بس در اوکراین کاهش دهد، این تلاش‌ها ممکن است با خطر رو‌به‌رو شوند. در همین راستا، برخی رسانه‌های ایرانی حدس می‌زنند که مذاکرات اخیر روسیه و آمریکا در عربستان، احتمالاً نشان‌دهنده فاصله‌گیری روسیه از ایران باشد. «دیمیتری پسکوف»، سخنگوی کرملین، این نگرانی‌ها را رد کرده و تأکید کرده است که همکاری‌های مسکو و تهران مستقل از روابط روسیه و آمریکا است و تغییری در آن ایجاد نخواهد شد.

کلاگ در مونیخ: هدف ما قطع رابطه مسکو و تهران است

با این حال، وضعیت پیچیده‌تر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می‌رسد. در اوایل فوریه، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، یادداشتی را امضا کرد که بازگشت به سیاست فشار حداکثری بر اقتصاد ایران را خواستار شد. این اقدام می‌تواند مشکلات اقتصادی ایران را تشدید کند و جمهوری اسلامی را به سمت تقویت همکاری‌های خود با روسیه و چین سوق دهد.

با این وجود، منافع استراتژیک روسیه فراتر از روابط با ایران است و مناطق کلیدی نظیر دریای سیاه، قفقاز، اوکراین و حتی فراسوی آن را شامل می‌شود. اگر غرب تصمیم به کاهش تحریم‌های خود علیه روسیه بگیرد، این احتمال وجود دارد که مسکو حمایت غیررسمی خود از برنامه هسته‌ای ایران را کاهش دهد.

بیشتر بخوانید: ماجرای نامه زلنسکی به ترامپ چه بود؟

در شرایطی که آتش‌بس در اوکراین و بهبود روابط آمریکا و روسیه در دوران دوم ریاست‌جمهوری ترامپ مطرح است، یکپارچگی مالی میان مسکو و تهران ممکن است برای روسیه دیگر چندان جذاب نباشد. در کنفرانس امنیتی مونیخ، «کیث کلاگ»، نماینده ترامپ در امور اوکراین، به صراحت اعلام کرد که واشنگتن در پی قطع روابط روسیه با ایران است.

با این حال، به دلیل بی‌اعتمادی دیرینه مسکو به غرب، بعید به نظر می‌رسد که روسیه همکاری‌های نظامی و مالی خود با ایران را متوقف کند. با وجود این، ایران باید احتمال کاهش این همکاری‌ها را در نظر بگیرد و برای مقابله با این احتمال، به‌طور جدی درباره برنامه هسته‌ای و جایگاه منطقه‌ای خود با دولت ترامپ وارد مذاکره شود. از سوی دیگر، روسیه ممکن است سیاستی متوازن‌تر میان غرب و ایران را اتخاذ کند. وابستگی بیش از حد به ایران، در بلندمدت می‌تواند به منافع استراتژیک مسکو آسیب بزند.