نگاه آماری به رقابت‌های ذاتی تهران و مسکو / چرا روسیه نمی‌تواند شریک استراتژیک ایران باشد؟

اقتصاد۲۴- نقش روس‌ها در روابط میان ایران و غرب، همواره محل مناقشه تحلیل‌گران بوده است. پایان دوره ۱۰ ساله‌ی برجام و بازنشر روایت‌هایی از تمایل روسیه برای انعقاد، استمرار و احیای برجام، جان تازه‌ای به این مناقشه داده است. پرسش اصلی این است که مناسبات نظامی، ژئوپولیتیک و از همه مهم‌تر، واقعیت اقتصاد، چقدر می‌تواند «شراکت» راهبردی را در روابط تهران-مسکو محقق کند؟

روابط ایران و روسیه در سال‌های اخیر به دلیل منافع مشترکی مثل همصدایی نسبی در مقابله با تحریم‌های غرب، همکاری‌های مقطعی در سوریه و بده‌بستان‌های محدود تسلیحاتی، بیش از پیش نزدیک‌تر شده است. در طول همه این سال‌ها اما، این روابط هرگز به سطح یک «شراکت» راهبردی به معنی واقعی نرسیده و بر اساس شواهد، چنین نیز نخواهد شد.

عدم تعهد دفاعی بین روسیه و ایران

روسیه و ایران تا امروز هیچ پیمان دفاعی متقابلی را به صورت رسمی امضا نکرده‌اند. این، نخستین و شاید مهم‌ترین نشانه از آن باشد که امکان تحقق یک شراکت استراتژیک میان دو کشور، دست‌کم تا امروز وجود نداشته است. مقامات روسیه تا امروز بار‌ها تاکید کرده‌اند که توافق‌های موجود با ایران شامل تعهد‌های متقابل دفاعی نیست و در جامع‌ترین توافق بین دو کشور نیز اشاره‌ای به «شراکت» دفاعی و نظامی در سطح راهبردی نشده است.

زمستان سال گذشته، به دنبال امضای توافق جامع استراتژیک ایران و روسیه، ولادیمیر پوتین این توافق را یک «سند موفقیت‌آمیز» خواند و گفت که در پی این توافق، تهران و مسکو «همکاری‌ها» در زمینه‌های امنیتی و تمرین‌های نظامی را افزایش خواهند داد. با این وجود تاکید شد که مسکو هیچ تعهدی برای دخالت مستقیم نظامی در دفاع از ایران ندارد.

رقابت‌های استراتژیک روسیه و ایران

پسِ پرده‌ی این همکاری‌ها، اما روسیه و ایران در بسیاری از زمینه‌ها، بیشتر به دو رقیب جدی می‌مانند تا دو شریک؛ برای نمونه در حوزه‌ی راهبردی، پافشاری جمهوری اسلامی ایران به پیشرفت برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای، در سال‌های اخیر توانسته مواضع ایران را -علی‌رغم مخاطرات جدی در حوزه اقتصادی- به عنوان ستون مقاومت در برابر زیاده‌خواهی‌های ایالات متحده تقویت کند. از سوی دیگر همین وضعیت موجب شده که با امنیتی‌تر کردن پرونده ایران در مجامع بین‌المللی، استمرار برنامه هسته‌ای ایران را به عنوان تهدیدی برای کشور‌های منطقه (شرکای تاکتیکی و راهبردی روسیه) قلمداد کند.

مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی واشنگتن در مقاله‌ای پیرامون روابط تهران-مسکو، در این مورد نوشته: «روسیه دوست خوبی برای ایران نبوده است. مسکو در یکی از جدی‌ترین بحران‌های تاریخ ایران، کاری به جز حمایت لفظی از تهران نکرد. در عوض، مسکو به دنبال ایجاد تعادل بین همکاری‌های خود با ایران و دستیابی به منافع بلندمدت‌تر در خاورمیانه است».

علت ناکامی ایران و روسیه چیبست؟

علت العلل ناکامی ایران و روسیه در تحقق یک «شراکت» راهبری، اقتصاد است. این دو کشور با دو اقتصاد وابسته به صادرات انرژی، در بسیاری از زمینه‌های اقتصادی، دو رقیب جدی و بی‌تعارف محسوب می‌شوند. این رقابت‌ها به طور عمده ناشی از هم‌پوشانی منابع طبیعی، تشابه بازار‌های صادراتی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها است. این رقابت‌ها، به ویژه در سال‌های پس از جنگ اوکراین و تشدید تحریم‌های غربی علیه دو کشور، روابط تهران-مسکو را محدود کرده و مانع از تحقق پتانسیل‌های همکاری شده است.

برای مثال در حوزه‌ی نفت و گاز، روسیه بزرگ‌ترین ذخایر گاز و ششمین ذخایر نفت و ایران دومین ذخایر گاز و سومین ذخایر نفت جهان را در اختیار دارند و بر اساس آخرین گزارش‌ها، حدود ۱۵ درصد تولید ناخالص روسیه و حدود ۱۸ درصد تولید ناخالص ایران از محل فروش نفت و گاز تامین می‌شود. با آغاز جنگ اوکراین و اعمال تحریم‌های بی‌سابقه علیه مسکو توسط اروپا، روسیه صادرات نفت خود را به بازار‌های آسیایی مثل چین، هند و کره جنوبی هدایت کرد و با فروش نفت با تخفیف‌های بیش از ۳۰ دلار زیر قیمت برنت، توانست علاوه بر جبران کاهش صادرات، بخش مهمی از بازار ایران را نیز در این کشور‌ها تصاحب کند. در نتیجه، صادرات نفت ایران به چین بیش از ۳۵٪ کاهش یافت و به همین دلیل، درآمد ایران حتی در دوران قیمت‌های بالای نفت نیز کاهشی شد.

بیشتر بخوانید:عکس/ دیدار نماینده ویژه پوتین با علی لاریجانی

در حوزه صادرات گاز طبیعی نیز، روسیه بازار گاز اروپا را پیش از جنگ اوکراین در اختیار داشت و بعد از جنگ، به آسیا شیفت کرد است. به زبان بهتر، هدایت گاز روسی به آسیا از یک سو رقابت را در این بازار برای ایران سخت‌تر کرده و از سوی دیگر، فقدان زیرساخت‌ها و نیاز به سرمایه‌گذاری ۸۰ میلیارد دلاری در صنعت اکتشاف تا بهره‌برداری گاز طبیعی در ایران، همین رقابت‌پذیری را روز‌به‌روز ناممکن‌تر می‌کند.

رقابت اقتصادی ایران و روسیه، در حوزه‌های به جز نفت و گاز نیز به چشم می‌خورد. به نوشته پایگاه آماری «Stimson»، روسیه در میانه‌ی سال ۲۰۲۳ میلادی، با تخفیف‌های ۱۵-۲۰٪ در بازار فولاد، مشتریان عمده ایران در تایلند و کره جنوبی را جذب کرده و باعث ضرر سالانه ۶ میلیارد دلاری برای ایران شد.

این رقابت، در زمینه‌ی صادرات کالا‌های دیگر از بیتومن تا محصولات پتروشیمی و دیگر حوزه‌های تجارت نیز صادق است.

با این اوصاف می‌توان گفت که عدم تحقق «شراکت راهبردی» میان ایران و روسیه نه به خاطر مشکلات شخصی حاکمان دو کشور با یکدیگر بلکه به جبر جغرافیای دو کشور است. به سادگی می‌توان دید که منافع مشترک تهران مسکو در طول تاریخ بیشتر از جنس رقابت‌هایی عمیق بوده که اجازه‌ی شکل‌گیری منافع بلندمدت مشترک بین دو کشور را نداده است.