اقتصاد ۲۴- واکنش‌ها به اظهارات رییس کل بانک مرکزی در نیمه اول فروردین همچنان ادامه دارد. عبدالناصر همتی گفته بود: «در سال ۹۸ و ۹۹ بخش‌هایی از بودجه دولت از طریق درآمد‌های تسعیر صندوق توسعه ملی تامین شد که به زبان ساده‌تر به معنای چاپ پول است.» حال در ادامه چالش میان بانک مرکزی و دولت، رییس سازمان برنامه و بودجه روز سه‌شنبه در مجلس گفت که «بخشی از کسری بودجه به خاطر سریع نبودن تبدیل منابع ارزی به ریالی است و به همین دلیل در حال حاضر، این بانک بزرگ‌ترین بدهکار دولت است.» صحبت‌های محمدباقر نوبخت در حالی است که در سال‌های ۹۸ و ۹۹ ورود ارز به کشور به دلیل تحریم‌ها و البته بسته شدن مرز‌ها تحت تاثیر ویروس کرونا به شدت کاهش یافته بود.
در شرایطی که وزارت نفت آمار موثقی از میزان فروش نفت ایران ارایه نمی‌کند، گزارش‌های غیر رسمی نشان می‌دهند که میزان فروش نفت ایران در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ حدود ۱۹ و ۱۴ میلیارد دلار بوده است. این در حالی است که تا پیش از خروج یک‌جانبه امریکا از برجام، فروش نفت ایران تا ۶۰ میلیارد دلار نیز اعلام شده بود. با این روند آیا بانک مرکزی ارزی دارد که در تبدیل آن به ریال تاخیر کند؟ آیا لفظ «بدهکار بودن بانک مرکزی به دولت» آن هم در شرایط بالا بودن تورم، خود عاملی برای تداوم استفاده از دلار‌های این نهاد پولی نیست؟ اساسا چرا خرج دولت باید وابسته به بانک مرکزی باشد؟
داستان از کجا شروع شد؟
گزارش تورم ماهانه در تیر سال گذشته موجی از انتقادات را روانه تیم اقتصادی کرد که در واقع شاید بتوان گفت شروع مجادله‌ها میان سازمان برنامه و بودجه و بانک مرکزی بود. در تیرماه نرخ تورم ماهانه با افزایشی ۴.۴ به ۶.۴ درصد رسید. کمی پس از انتشار گزارش مرکز آمار، ایوب فرامرزی، معاون اقتصادی و محاسبات این مرکز در توضیح افزایش تورم در این ماه گفته بود: «قیمت ۴۷۵ کالا باتوجه به نرخ تورم، با سرعت متوسط ۲۶درصد در حال صعود است که این عدد، ما را در لیست ۴ کشور پرتورم جهان قرار می‌دهد.» هر چند سرعت رشد قیمت‌ها در ماه‌های پایانی سال نیز بیشتر شد تا در نهایت فاصله تورم هدف‌گذاری شده بانک مرکزی در اردیبهشت با تورم سال ۹۹ به ۱۴.۴ درصد برسد، اما واقعیت این است که تورم با اقدامات نادرست و غلط سیاستگذاران مانند تامین کسری بودجه از بانک مرکزی تداوم یافته و به ماه‌ها و سال‌های بعد نیز تسری می‌یابد. هر چند این امر از سوی سیاستگذاران تکذیب شود. سازمان برنامه در مرداد سال گذشته علت تورم را نه کسری بودجه که تغییرات نرخ ارز می‌دانست. سازمان برنامه در تابستان ۹۹ در واکنش به ابهامات جهش نرخ تورم ماهانه و تامین کسری بودجه اعلام کرده بود: «اگر قرار بود نگرانی از کسری بودجه علت تورم باشد، باید اثر این عامل تا انتهای بهار نمایان می‌شد؛ لذا به نظر می‌رسد علت موج تورمی اخیر و مخصوصا افزایش تورم تیر نسبت به خرداد جهش ناگهانی نرخ ارز نیمایی به عنوان لنگر اسمی تورم است. این گزاره نشان می‌دهد تورمی که در دو سال اخیر در کشور روند صعودی به خود گرفته به دلیل نبود نظارت بر توزیع ارز دولتی و فشار برای بازگشت آن است. بنابراین ادعای افزایش پایه پولی و تورم به دلیل بالا رفتن بدهی دولت را مستندات و صورت‌های مالی تایید نمی‌کند.» سازمان برنامه در تابستان مدعی شده بود که «براساس صورت‌های مالی انتهای اسفند سال ۱۳۹۸ خالص بدهی دولت به بانک مرکزی نسبت به انتهای اسفند ۱۳۹۷ بالغ بر ۴۶درصد کاهش داشته است.» این در حالی است که گزارش نماگر‌های اقتصادی سه ماهه دوم سال ۹۹ چیز دیگری را نشان می‌دهند.
بیشتر بخوانید: همتی: از سال ۹۷ مخالف دلار ۴۲۰۰ بودم
بدهی دولت به بانک مرکزی افزایش یافت
بر اساس گزارش نماگر‌های اقتصادی سه ماهه دوم سال ۹۹ بدهی دولت به بانک مرکزی در پایان شهریور ۱۰۳.۸ هزار میلیارد تومان اعلام شد که نسبت به اسفند سال ۹۸ افزایش ۳۵.۹ درصدی داشته است. از سوی دیگر بدهی دولت به بانک‌ها نیز در پایان تابستان به ۳۵۷.۷۸ هزار میلیارد تومان گزارش شد که افزایش ۲۲ درصدی نسبت به پایان سال ۹۸ داشت. نکته دیگر در گزارش‌های بانک مرکزی از شاخص‌های اقتصادی، افزایش نقدینگی و رسیدنش به ۳۳۰۰ هزار میلیارد تومان تا پایان آذر سال ۹۹ است. پیش از انتشار گزارش نقدینگی تا پاییز، پیش‌بینی‌ها بر رسیدن نقدینگی به اعدادی بیش از ۳۰۰۰ هزار میلیارد تومان تا پایان سال ۹۹ بود که با روند نقدینگی و سرعت آن، برآورد‌ها از نقدینگی ۳۶۰۰ هزار میلیارد تومان در پایان سال ۹۹ است.
بانک مرکزی، بزرگ‌ترین بدهکار دولت
افزایش نقدینگی، تورم و تضعیف ارزش پول ملی از مهم‌ترین تبعات کسری بودجه دولت که از طریق انتشار پول تامین می‌شود، است. همتی هر چند دیر، اما به این موضوع اذعان کرد که در سال‌های ۹۸ و ۹۹ برای پوشش بودجه از چاپ پول استفاده شد. هر چند این کار را به دلیل تاخیر در فروش اوراق توسط وزارت اقتصاد عنوان کرد. او هفته گذشته در کلاب هاوس در این خصوص گفته بود: «ما هم اصرار به فروش اوراق داشتیم ولی باید دلیل کم فروشی را از دوستان وزارت اقتصاد بپرسیم، چون فرصت بسیار خوبی بود. تنها از طریق کارگزاری بانک مرکزی ۱۲۵هزار میلیارد تومان اوراق فروختیم که به تنهایی ۳۵واحد درصد از افزایش نقدینگی جلوگیری کرد. هرچند دیر اقدام کردیم، اما فرصت خوبی بود و سعی کردیم از آن خوب استفاده کنیم.» صحبت‌های اخیر همتی مبنی بر کم‌کاری وزارت اقتصاد و البته چاپ پول برای جبران کسری بودجه، واکنش رییس سازمان برنامه و بودجه را در پی داشت. نوبخت که روز سه‌شنبه در مجلس بود، بانک مرکزی را بزرگ‌ترین بدهکار دولت عنوان کرد و توضیح داد که «بنا بر گزارش وزیر محترم نفت پول حاصل از صادرات نفت به حساب بانک مرکزی واریز شده، اما این بانک در تبدیل ارز به ریال دچار تاخیر است و به همین دلیل در حال حاضر بانک مرکزی بزرگ‌ترین بدهکار دولت است. در شرایطی که دولت اندوخته مالی در بانک مرکزی دارد چه نیاز به چاپ پول است؟ اساسا بخشی از کسری بودجه دولت به همین دلیل است که منابع ارزی سریع به منابع ریالی تبدیل نمی‌شود.» صحبت‌های نوبخت در حالی است که محاسبات نشان می‌دهد جریان ورود ارز از طریق صادرات نفتی و غیرنفتی به کشور در سال ۲۰۱۹ و پس از اعلام خروج یک‌جانبه امریکا از برجام، کاهش ۴۲ درصدی نسبت به سال قبلش داشته و به ۶۰ میلیارد دلار رسیده است. وضعیت برای سال ۲۰۲۰ که علاوه بر تحریم، شیوع کرونا در کشور برخی مرز‌ها را با بسته شدن‌های چندباره مواجه کرد، ورود ارز را کمتر کرده و هر چند وزارت نفت آماری از صادرات نفت نمی‌دهد، اما به نظر می‌رسد کل ارز‌های وارد شده به کشور از طریق صادرات نفتی و غیرنفتی کمتر از ۵۰ میلیارد دلار باشد. با وجود اینکه رییس سازمان برنامه و بودجه بر این باور است که استفاده ابزاری از بانک مرکزی برای پوشش کسری بودجه رخ نداده، اما افزایش شاخص‌های اقتصادی مانند تورم و نقدینگی همچنین اعتراف همتی نشان می‌دهد که همچنان کسری بودجه مهم‌ترین معضل و استفاده از بانک مرکزی نیز تنها گزینه دولت برای هزینه‌های خود است.