اقتصاد۲۴ - زکات فطره وجهی است شرعی که پرداخت آن بر هر فرد مسلمانی که سه شرط مکلف شرعی بودن تا پیش از شب عید فطر، فقیر نبودن و در عین حال داشتن استقلال از نظر تامین مخارج زندگی را دارا باشد واجب است.
موارد مصرف زکات فطره هم همان مواردی است که در قرآن کریم تعیین شده است؛ مسلمانانی که پرداخت زکات فطره برآن‌ها واجب است با رعایت احتیاط مجازند تا مبلغ زکات فطره را به صورت مستقیم یا با واسطه برای کمک به فقرا هزینه کنند و تنها نکته شرعی که در رابطه با پرداخت زکات فطره نباید به جا آوردن آن فراموش شود این است که به سادات مستحق و نیازمند از نظر مالی باید از محل زکات فطره سادات و نه اشخاص معمولی کمک شود.
حسب نظر مشترک مراجع تقلید این مبلغی است که بهتر است در حد فاصل زمانی میان شب عید فطر تا اقامه نماز عید پرداخت شود و یا در صورت مهیا نبودن شرایط پرداخت مبلغ آن با قصد و نیت پرداخت مشخص و کنار گذاشته شود.
در همین راستا از سوی دفتر آیت الله سیستانی خبری منتشر شد که در آن میزان و مبلغ فطریه امسال (۱۴۰۰ هجری شمسی / ۱۴۴۲ هجری قمری) بدین صورت اعلام شد: از آنجا که میزان زکات فطره برای هر فرد سه کیلوگرم است، مبلغ آن برای فطریه بدل از آرد بیست و یک (۲۱) هزار تومان و برای فطریه بدل از برنج ایرانی یکصد (۱۰۰) هزار تومان و فطریه بدل از برنج غیر ایرانی، هفتاد و پنج (۷۵) هزار تومان تعیین شده است.
به بیان دیگر تا به اینجا میانگین رقمی که برای زکات فطره سال ۱۴۰۰ تعیین شده در حدود ۶۵ هزار تومان به ازاء هر نفر است که با اختلافی جزئی از معادل نصف درآمدی که در سال جاری برای یک کارگر ساده تعیین شده بیشتر است.
پرداخت زکات فطره و مشکلات اقتصادی خانوارها
شورای عالی کار برای سال ۱۴۰۰ حداقل دستمزد روزانه یک کارگر ساده را ۸۸ هزار تومان تعیین کرد و اگر به این مبلغ مزایای جانبی حق مسکن، بن و پایه سنواتی را اضافه کنیم ارزش تقریبی روزانه آن نزدیک به ۱۲۰ هزار تومان خواهد بود.
حالا اگر قرار باشد تا برای پرداخت زکات فطره یک خانواده از همان پیمانه مرود استفاده جلسات تعیین مزد استفاده کنیم و تعداد اعضای هر خانوار مسلمان واجد شرایط پرداخت زکات فطره را ۳.۳ نفر در نظر بگیریم کمترین میزان زکات فطره ۶۹ هزار تومان و و بیشترین میزان آن ۳۳۰ هزار تومان خواهد بود.
واقعیت این است که دست کم در یک سال گذشته جامعه ایران تحولات اقتصادی ناخوشایندی را از سرگذرانده است به طوری اغلب خانوارها دیگر فاقد توانایی مالی معمول پیشین هستند؛ از این منظر ممکن است مسئله پرداخت زکات فطره برای آن بخش از جامعه که خود را پایبند رعایت کردن شئونات شرعی و مذهبی دانسته است در حال تبدیل شدن به یک دغدغه جدی باشد.
بیشتر بخوانید: مبلغ فطریه سال ۱۴۰۰ مشخص شد
در این باره اقتصاد۲۴ از حجت الاسلام محمد جواد باقری امام جمعه اسالم در مورد شرایطی پرسیده است که برای فطریه دادن تعیین شده است: پرداخت زکات فطره از شروط شرعی قبول واقع شدن روزه ماه رمضان است؛ همانطور که فلسفه روزه داری برابری فقیر و غنی و درک و فهم حال و روز فقرا از سوی افراد مستغنی است؛ هدف از پرداخت زکات فطره نیز حمایت از افراد مسکین و فقیر است؛ نمی‌توان کتمان کرد که جامعه ایران در این چند سال تحولاتی را پشت سرگذاشته است که در نتیجه آن دیگر قدرت و استطاعت مالی گذشته را ندارد؛ واضح است معدل و میانگین اقتصادی اغلب مردم دچار یک عقبگرد شده است و بیشتر خانوارها دیگر استطاعت و توانایی مالی گذشته را ندارند.
وی ادامه می‌دهد: واضح است که در این اوضاع و احوال تامین و کنارگذاشتن مبلغ زکات فطره برای آن دست از مردم که خود را مکلف به رعایت احکام شرعی می‌دانند کار راحتی است؛ به صورت مشخص این مسئله برای خانواده‌های باورمند و آبرومند دشوارتر از هر زمان دیگری باشد، اما خوشبختانه در موراد مالی و اقتصادی احکام شرع به قدکفایت سهل و ممتنع است؛ به بیان ساده‌تر در احکام شرعی معیار‌هایی برای محاسبه زکات فطره تعیین شده است که همچنان قابل استفاده است.
نحوه محاسبه زکات فطره
به گفته امام جمعه اسالم در باب زکات فطره معیاری که در شرع تعیین شده است؛ مقدار سه کیلو گرم گندم یا جو یا برنج یا خرما یا کشمش و یا هر ماده غذایی دیگری که اهالی یک منطقه آنرا به عنوان قوت قالب تناول می‌کنند معیار شرعی زکات فطره هر نفر است. اما این به معنی آن نیست که زکات فطره لزوما باید براساس قوت غالب پرداخته شود؛ در این مورد شرع دست فردی را باز گذاشته تا زکات فطره را بسته به استطاعت خود محاسبه کند؛ به عبارت دیگر ممکن است در یک ناحیه غوت قالب برنج باشد، اما استطاعت مالی فرد یا افرادی از همین منطقه به اندازه گندم یا خرما داشته باشد؛ خب در این صورت حرجی بر شخص نیست همینکه خود را برای پرداخت زکات فطره ارزیابی می‌کند کافی است.
حجت الاسلام باقری در تکمیل توضیحات خود راجع به زکات فطره می‌گوید: احکام شرع این اختیار را به هر فرد داده است تا خودش به صورتی خدا-پیغمبری کلاهش را قاضی کند؛ اگر کسی در ارزیابی موقعیت اقتصادی خود به این نتیجه رسیده که به نسبت سال گذشته از نظر مالی چنان ضعیف شده که حتی در تامین امورات جاری زندگی عادی با مشکل روبروست هیچ تکلیفی از بابت زکات فطره متوجه او نیست؛ اصلا فرض کنیم شخصی سرپرست یک خانوار ۵ نفره است و در نتیجه شرایط ناگوار اقتصادی سرپرست این خانواده تنها استطاعت مالی پرداخت کفاره دو نفر را دارد؛ خب در این خصوص هیچ تکلیف اضافی متوجه این خانواده و سرپرستش نیست و کافی است که مبلغی معادل قوت قالب دو نفر برای زکات فطره کنار گذاشته شود.
زکات فطره به چه کسانی تعلق می گیرد؟
باقری بایادآوری اینکه از نظر احکام شرعی دو گروه افراد مسکین و فقیر از شمول پرداخت زکات فطره مستثنی بوده و حتی در زمره مستحق‌ترین دریافت کنندگان این کمک مالی هستند ادامه می‌دهد: البته از نظر فقهی میان فقیر و مسکین یک فرق محسوس وجود دارد؛ مسکین به کسی اطلاق می‌شود که بدون کمک دیگران در تامین عادی‌ترین هزینه‌های زندگی روزانه هم با مشکل مواجه است، اما فقیر به کسی گفته می‌شود که شاید قادر با تامین حداقل‌های معیشتی باشد، اما قدرت و اختیار او چیزی فراتر از گذران روزمره زندگی نیست و در عمل قدرت و استطاعتی برای پس انداز کردن و ترقی سطح زندگی ندارد.
امام جمعه اسالم در عین حال با یادآوری اینکه مبنای محاسبه زکات فطره تمام اعضای یک خانوار صرف نظر از شرایط سنی و جسمانی افراد می‌شود؛ صحبت‌های خود را اینطور ادامه می‌دهد: اینکه افراد روزه گرفته باشند مهم نیست؛ حتی ممکن است اعضای یک خانوار الزاما نه دارای نسبت فامیلی باشند و نه در زیر یک سقف زندگی کنند؛ فرض کنید فرزند خانواده‌ای در یک شهر دیگر دانشجو یا سرباز باشد؛ همینطور ممکن است فردی به دلایلی غیر از مناسبات فامیلی برای گذران زندگی از مساعدت‌های مالی شخص دیگری برخوردار باشد؛ به عنوان نمونه در طول ماه مبارک رمضان و تا پیش از شب رویت هلال ماه شوال برای مدتی متوالی به عنوان مهمان سرسفره‌ای نشسته باشد که در این صورت تکلیف شرعی پرداخت فطریه او برعهده میزبان است.
مهمان شب عید فطر و مسئولیت پرداخت زکاتش
امام جمعه اسالم در ادامه می‌افزاید: در گذشته رویه‌ای در محاسبه زکات فطره میهمان وجود داشت که حالا به نظر اغلب علما و مراجع صادق نیست؛ براین اساس سابق براین اگر کسی در آخرین شب ماه رمضان پیش از افطار جایی مهمان می‌شد وظیفه شرعی پرداخت فطریه او متوجه میزبان بود، اما حالا مراجع باور دارند که بایک شب میهمان شدن مسئولیتی متوجه میزبان نیست و دست کم این اتفاق باید برای چند شب متوالی تکرار شود تا میزبان مسئول پرداخت زکات فطره میهمان قلمداد شود.
حجت الاسلام باقری در ادامه صحبت‌های خود راجع به نکاتی که در شرع برای محاسبه و پرداخت زکات فطره تعیین شده است؛ می‌گوید: البته که برابر کلام قرآن رستگاری از آن کسانی است که زکات فطره خود را پیش از به جا آوردن نماز عید فطر پرداخت کرده باشند؛ این مطلبی است که علمای اهل تسنن هم بر آن اجماع دارند و چنین توصیه شده است که هرکس به هر اندازه که خود را واجد پرداخت شرایط زکات فطره می‌داند طبق معیار‌های شرعی تعیین شده آنرا به اندازه وسعش پرداخت کند؛ در غیر اینصورت اگر شرایط پرداخت مهیا نشد بازهم مانعی نیست و همینکه فرد قضای زکات فطره را در اولین موعد به جا آورد کافی است؛ دانستن این مطلب از این حیث حائز اهمیت است که شاید برخی افراد همزمان با عید فطر از استطاعت مالی کافی برای پردات زکات فطره برخوردار نباشند؛ مثلا شخص حقوق بگیری را درنظر بگیرید که قرار است آخر ما به درآمدی دست یابد، اما برای روز عید فطر از استطاعت مالی کافی برخوردار نیست در مواردی از این دست توصیه و سفارش شده که زکات فطره از طریق دیگری مثل قرض کردن پرداخت شود.
چطور زکات فطره را خرج کنیم؟
امام جمعه اسالم در خاتمه راجع به اینکه چه کسانی می‌توانند از منابع مالی بدست آمده از زکات فطره استفاده کنند می‌گوید: موراد هزینه کردن زکات فطره همان هشت موردی است که در قرآن برای زکات تعیین شده است؛ اما ارجح‌ترین گروه همان مساکین و فقرا هستند؛ برای همین اگر کسانی که در خود استطاعت پرداخت زکات فطره را سراغ می‌توانند این مبالغ را از طریق نهاد‌های حمایتگری مثل کمیته امداد که دارای مددجو هستند آن را به دست مستحقان واقعی برسانند و یا اینکه خود به صورت مستقیم آنرا در اختیار افراد مستحقی که در اطرافشان سراغ دارند بگذارند؛ در نهایت اینکه مرسوم نیست که کسی برای گرفتن زکات فطره از دیگری پاپیش بگذارد؛ معمولا زکات دهندگان خودشان برای دادن آن به مستمندان واقعی پیش قدم می‌شوند، اما باید دانست که قرار نیست الزاما به زکات گیرنده در این مورد حرفی زده باشد جایی که بحث آبرو در میان است می‌توان این مبلغ را به صورتی دیگری در اختیار مستحقان واقعی قرار داد و مثلا آن را کارت به کارت کرد بدون آنکه کسی در این رابطه چیزی بداند.