اقتصاد۲۴- تقویت مناطق آزاد و ویژه در حوزه اکوسیستم کارآفرینی و کسب و کار‌های جدید با توجه به رویکرد قابلیت‌های آنها در حوزه بین المللی کردن فعالیت‌های این مناطق هر کدام در عین استقلال، می‌توانند پاسخی مشخص به مسایل رو به جلو و حل موانع و چالش‌های مبتلابه‌ی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به شمار آیند و تدوین برنامه‌های راهبردی آنها می‌تواند فضای مناسبی را برای تقویت خلاقیت، رقابت در نوآوری، پشتیبانی تولید محصول، رقابت و خلق بازار فراهم کنند. مسائل مهمی مانند ایفای نقش در اقتصاد جهانی و کارایی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، مناطق آزاد و تعیین نقش آنها برای بورس بین الملل با هدف گسترش بازار سرمایه و تسهیل حضور سرمایه گذاران خارجی، اقتصاد دیجیتال و تأمین منابع مالی با هدف ایفای نقش نوآورانه برای تسریع در تجارت جهانی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی و ترغیب سرمایه گذاران به انجام فعالیت‌های اقتصادی بسیار حائز اهمیت است.
مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به منزله پارادایم توسعه از اهرم‌های مهم پیشرفت اقتصادی کشور به شمار می‌روند. چیزی که در انتخابات سیزدهمین دوره ریاست جمهوری باید مورد توجه کاندیداهای محترم قرار گیرد. این مناطق یکی از مهمترین توانمندی‌های توسعه ملی برای رشد تجارت، ترانزیت، تولید، خدمات و گردشگری به شمار می‌روند. مناطقی که با همگرایی منطقه‌ای و بین‌المللی ظرفیت‌های بیرونی اقتصاد را هدف قرار داده تا بتوانند در خلق بازار و صادرات کالا و خدمات شکل واقعی به خود بگیرند. تحرک اقتصادی این مناطق در گستره ایران با ایجاد پیوند‌های پس‌رو و پیش‌رو در ارتباط با سرزمین اصلی نشان از موفقیت عزم آنها از سال‌های تاسیس تا کنون دارد. مناطق آزاد و ویژه اقتصادی علاوه بر ساز و کار‌های نسل‌های ششگاه جهانی، در حال حاضر، فعالیت‌های مربوط به نوآوری مراکز رشد استارتاپ‌ها، تحقیق و توسعه، بیوتکنولوژی، صنایع سبز، مناطق تخصصی علوم، مناطق دیجیتال و هوشمند را دنبال می‌کنند.
بیشتر بخوانید: مناطق آزاد کشور معین سازمان غذا و دارو در تولید کالای سلامت محور است
این مناطق به صورت آزاد و ویژه بر اساس اهداف و ماموریت‌های خود به منزله اهرم توسعه اقتصادی برای حضور در بازار‌های منطقه‌ای و بین المللی، در حال حاضر از مهمترین راهکار‌های تقویت منافع درون‌زا و برونگرایی اقتصاد ملی به شمار می‌روند. این مناطق با وجود مزایا و ظرفیت‌های فراوان توانسته‌اند به صورت خودگردان با آماده ساختن زیرساخت‌ها، زمینه‌های تولید و اشتغال را با هدف جذب بازار‌های صادراتی فراهم کرده و پشتوانه‌های لازم را برای تقویت اقتصاد کشور، استان‌ها و مردم بومی بوجود آورند. وجود بیش از ۲۲۰۰ واحد تولیدی ـ صنعتی و ۶۸۳ واحد فناور و نوآور همه نشان از استراتژی مناطق برای تولید و صادرات است که حرکت آن عمدتاً از دولت تدبیر و امید آغاز شده است. این راهبرد با ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی جدید در استان‌های مرزی با هدف استفاده از فرصت‌ها برای توسعه‌ی توان تجارت خارجی در پیوند با اقتصاد کشور‌های همسایه تقویت شده که در آینده نزدیک دامنه وسیع‌تری را در حرکت رو به توسعه بوجود خواهند آورد.
ایجاد مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی جدید در استان‌های مرزی کشور، منجر به محرومیت زدایی، توسعه تجارت خارجی، گسترش دیپلماسی اقتصادی ایران با همسایگان شده و تقویت نقش آنها در شکوفایی اقتصاد استان‌ها و توسعه روابط خارجی با کشور‌های همسایه در چارچوب دیپلماسی همسایگی قابل توجه است. این مناطق در استان‌های مرزی و با هدف استفاده از فرصت‌های مختلف برای توسعه‌ی توان تجارت خارجی کشور در پیوند با اقتصاد کشور‌های پیرامونی می‌توانند استفاده از ظرفیت‌های آنها را برجسته و تقویت کند.
افزایش تولید و صادرات برای رسیدن به شاخص‌های مطلوب اقتصادی از طریق حمایت بخش خصوصی و اعتماد به توانمندی سرمایه‌گذاران داخلی و جلب سرمایه خارجی تأثیر زیادی را در موازنه مثبت بازرگانی کشور خواهد داشت. هم چنانکه مناطق از طریق برگزاری نمایشگاه‌های توانمندی‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران در کشور‌های همسایه از جمله کشور‌های آسیای میانه از جمله کار‌هایی است که با هدف معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری ایران و توسعه فعالیت‌های تجاری، صنعتی و همچنین رشد و گسترش مناسبات فرهنگی میان کشور ایران و این کشور‌ها قابل انجام است. در این خصوص ظرفیت‌سازی بهینه برای واحد تولیدی ـ صنعتی در مناطق آزاد و ویژه از طریق توجه به اقلام وارداتی بازار‌های طبیعی ایران در کشور‌های همجوار و ارتقای سطح تکنولوژی به منظور تولید و صادرات افزون‌تر و خلق بازار‌های جدید بیش از پیش احساس می‌شود. چیزی که کاندیداهای ریاست جمهوری باید به آن توجه اکیدا داشته باشند. بر این اساس، توجه به فرصت‌های بیرونی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از طریق حضور مناطق در کمیسیون‌های مشترک اقتصادی ایران با کشور‌های مختلف به منزله‌ی قویترین پشتوانه برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی حائز اهمیت است. حضور قوی دراین کمیسیون‌ها از جمله ظرفیت‌های بالقوه و اقتصادی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور به شمار می‌روند که می‌توانند توانمندی‌های مناطق را برای حضور در بازار‌های بین‌المللی و منطقه‌ای ـ با هدف جذب سرمایه‌گذاری و تولید اقلام وارداتی این کشور‌ها که تعداد آنها به بیش از ۷۰ می‌رسد ـ افزون کند. همچنانکه این کمیسیون‌ها می‌توانند ساختار اداری سازمان‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را در دایره صف و ستاد فعالتر کنند. فعال کردن مناطق آزاد و ویژه در این کمیسیون‌ها در زمینه ورود مواد اولیه مورد نیاز واحد‌های تولیدی در مناطق و کشور موضوع بسیار قابل توجهی است که اهمیت به آن درک کاندیدای ریاست جمهوری را برای استفاده از این اهرم توسعه برای پیوند با اقتصاد جهانی نشان می‌دهد. همچنین شناسایی و کاربرد سطوح تکنولوژی در عرصه‌ی واحد‌های تولیدی و نرم افزاری در بنگاه‌های اقتصادی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از اهمیت فراوانی برخوردار است، به خصوص که برای ارتقاء و کمک به فعالیت آنها برای استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته توجه به مکانیسم استفاده از سطوح سوم و چهارم تکنولوژی بسیار مهم است. همچنین لزوم ظرفیت‌سازی بهینه برای بیش از ۲۲۰۰ واحد تولیدی ـ صنعتی مستقر در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از طریق ارتقای تکنولوژی و به منظور تولید و صادرات بیشتر، فرصت‌های بیشماری را در اختیار کشور قرار می‌دهد.
انتخاب نوع استراتژی توسعه در مسیر تشویق صادرات و همگام با رویکرد‌های آن بسیار مهم است. آن چنانکه تجربیات کشور‌های مالزی، سنگاپور و اندونزی نشان می‌دهد تدوین و انجام این کار در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با رویکرد تشویق صادرات می‌تواند سازوکار‌های مبتنی بر ارزش افزوده محصولات تولیدی را با هدف برونگرایی اقتصاد و جذب بازار‌های منطقه‌ای در فضای رقابتی برای تولیدات مشخص‌کند. همچنین توسعه بخش صادرات برای تولید کالا و خدمات با تأکید بر صنایعی که از مزیت‌های اقتصادی و از امکانات تولیدی برخوردارند و تدوین استراتژی‌های توسعه صنعتی، تجاری و خدماتی در بنگاه‌های اقتصادی خصوصی با رویکرد آزادی اقتصادی، از مهمترین مباحثی هستند که امروزه در این کشور‌ها وجود دارند و هدف از آن، دستیابی به زنجیره‌ی تأمین در مورد تولید با استفاده از واحد‌های تولیدی و صنعتی مستقر و دسترسی به بازار‌های جدید و خلق دوباره آن است. چیزی که نیاز آن، بیش از پیش در بنگاه‌های اقتصادی از جمله مناطق آزاد و ویژه اقتصادی احساس می‌شود. این نیاز در عمل توجه به مباحث مربوط به استراتژی اقیانوس آبی را برای خلق بازار بدون رقیب ضرورت می‌بخشد. در این مورد همچنین، اکوسیستم کارآفرینی و کسب و کار‌های نوآورانه هوشمند و شبکه‌های اجتماعی باز و بازار‌های همتا به همتا برای حذف واسطه‌ها می‌تواند با نگاهی نو و متناسب با کار‌های جدید چشم‌انداز مناسبی را برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی فراهم کند. انجام این برنامه‌ها به واقع حلقه‌ی اتصالی بین‌مطالب جدید و بنگاه‌های اقتصادی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی خواهد بود. نقشه راه این اتصال در مسیر جذب سرمایه خارجی و انتقال فناوری پیشرفته برای تولید و گسترش صادرات در دو بخش خارجی و داخلی مورد توجه است.
الف ـ بخش خارجی:
- ارتباط با بخش‌های بازرگانی سفارتخانه‌های کشور‌های خارجی در ایران برای جلب سرمایه‌گذاران خارجی که به انتقال فناوری جدید منجر می‌شود.
- ارتباط با رایزن‌های بازرگانی ایران در خارج از کشور برای اطلاع از نحوه‌ی استفاده از تکنولوژی انرژی‌های نو و تجدیدپذیر، صنایع کوچک، متوسط و علم و فناوری مربوطه. لازم به یادآوری است که توجه به بنگاه‌های خرد، کوچک و متوسط از راه‌های اصلی مردمی کردن اقتصاد است که کاندیداهای ریاست جمهوری در دوره سیزدهم باید به آن توجه کنند.
مزیت‌های کشور‌ها را برای همکاری می‌توان در زمینه‌های زیرساخت‌ها، فناوری با ارزش افزوده بالا، تجارت، خدمات، بانکداری، بیمه، سلامت، محصولات دارویی، مخابرات، صنعت، کشاورزی، مواد غذایی و تحصیل و ... طبقه‌بندی کرد. نوع همکاری ایران با کشور‌های حوزه نفوذ در برخی زمینه‌ها مکمل یکدیگرند. برای مثال، فعالیت در بحث انرژی و ساخت نیروگاه شرکت‌های ایرانی در هند و شرکت‌های هندی در ایران حائز اهمیت است. همچنانکه در زمینه‌های تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، انرژی‌های تجدیدپذیر، نرم‌افزار‌های مختلف و محصولات با ارزش افزوده بالا می‌توان با سایر کشور‌های هدف و به‌ویژه هندی‌ها مشارکت کرد و در زمینه نوآوری رقابت کرد.
ب ـ بخش داخلی:
- ارتباط با اداره‌های کل سازمان توسعه تجارت برای شناسایی کشور‌های هدف جذب سرمایه‌گذاری برای تحقق اهداف کمیسیون‌های مشترک اقتصادی ایران با کشور‌های طرف معامله و همچنین انعقاد موافقت‌نامه‌ها و قرارداد‌های تجاری دو جانبه و چند جانبه بین‌المللی با کشور‌های مختلف برای رونق تجارت و صادرات.
- شناسایی حوزه‌های تخصصی برای حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی و منطقه‌ای.
- برگزاری نشست‌های مشترک تخصصی بنگاه‌های اقتصادی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با طرف‌های خارجی.
- تولید و صادرات با هدف شناسایی اقلام وارداتی کشور‌های پیرامونی و انجام تمهیدات لازم برای صادرات به آنها.
- تقویت مؤسسات کوچک، متوسط و بزرگ و حمایت از شرکت‌های تولیدی فناور و نوپای نوآور که در مناطق آزاد در حال افزایش هستند.
بدیهی است درک تعامل با محیط و بهبود شرایط کسب وکار در قالبی درآمدزا از مهمترین مسایلی است که فعالان اقتصادی بنگاه‌های خصوصی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را نسبت به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های صادرات محور و برای ارائه‌ی محصول به بازار با رویکرد نوآوری‌های فناورانه و موج‌های جدید تکنولوژی علاقمند می‌سازد. در رویکرد کسب وکار برای خلق نوآورانه ارزش در زنجیره‌های تولیدی و خدماتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تعیین موقعیت برای خلق ارزش در اقتصاد مبتنی بر استراتژی اقیانوس آبی برای مشتریان.
- آگاهی از ویژگی‌ها و ارزش محصولات تولیدی، صنعتی و خدماتی در بازار.
- ایجاد کانال ارتباطی با مشتریان برای جذب، حفظ و افزایش فروش محصولات تولیدی.
- ارزش‌گذاری و کسب درآمد از مشتری براساس نوع کالا‌ها و خدمات.
- فعالیت‌های کلیدی برای خلق ارزش نوآورانه برای مشتریان با استفاده از تکنولوژی اطلاعاتی روز.
- انجام فعالیت‌های کلیدی داخلی با برون‌سپاری به افراد و مؤسسات دیگر.
- تهیه منابع برای انجام فعالیت‌هایی در حوزه‌ی منابع فیزیکی مانند خط تولید، منابع انسانی و مالی برای پیشبرد موفقیت فعالیت‌ها.
- تعیین منابع وروش‌های تأمین آنها برای پیاده‌سازی موفق مدل کسب و کار از جمله برون‌سپاری فعالیت‌های عمده به بخش خصوصی.
- ساختاریابی و بررسی هزینه‌های مدل کسب و کار و تجزیه و تحلیل آنها برای افزایش درآمد‌ها و کاهش هزینه‌ها.
با انجام این موارد می‌توان در اکوسیستم کارآفرینی و کسب و کار‌های جدید، پاسخ‌های لازم را به مسائل مشخص در اختیار سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی قرار داد، پاسخ‌هایی که هدف از آنها، جهش و حرکت رو به جلو برای بهبود فضای مناسب کسب و کار برای ایجاد خلاقیت، رقابت در نوآوری، تولید محصول و خلق بازار‌های جدید و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید است. لازمه این مسایل، جذب سرمایه گذاری و نگاه به توسعه از منظر بین المللی است که جذب سرمایه گذاری را برای تنفس مناطق آزاد و ویژه و خروج از مسایل حاشیه‌ای بی حاصل است. به واقع هشتگ کاندیداهای دوره سیزدهم انتخابات ریاست جمهوری برای خدمت به اقتصاد کشور در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی باید چنین باشد:
در برنامه مناطق آزاد ۳۱۰ طرح و فرصت سرمایه‌گذاری جدید قرار است تا پایان سال ۱۴۰۰ به بهره برداری برسند. منابع مورد نیاز این طرح‌ها بیش از ۶۲ هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده است که از طریق آورده‌ی ریالی سرمایه‌گذاران، تسهیلات و فاینانس انجام خواهد شد. در حوزه ارزی نیز ۵۰۰ میلیون یورو سرمایه مورد نیاز است که به صورت تجهیزات و امکانات خواهد بود و از طریق منابع خارجی و یا صندوق توسعه ملی تأمین می‌شود. گفته شده با تحقق این موارد برای ۶۶ هزار نفر اشتغال ایجاد خواهد شد. کاندیدای منتخب باید خود را بر اساس هشتگ بالا برای تقویت رویکرد مناطق آزاد و ویژه آماده کند. نگاه عقب از تاریخ مناطق آزاد و چگونگی توسعه آنها در سال‌های اخیر باید با نگاه مشفقانه تغییر یابد.
**یادداشت از: عبدالرسول خلیلی، کارشناس مناطق آزاد